Aleksa Đilas

HRONOLOGIJA ŽIVOTA I RADA MILOVANA ĐILASA

Milovan Đilas – Đido bio je pesnik, pripovedač, romansijer i prevodilac, osnivač novina i časopisa i njihov urednik, publicista i politički mislilac, revolucionar, ratni komandant, državnik i diplomata, disident i politički zatvorenik. U svetu je smatran za jednog od najznačajnijih istočnoveropskih disidenata i kritičara komunističkog sistema. Najcitiraniji je i jedan je od najprevođenijih srpskih i jugoslovenskih autora. Nova klasa, studija u kojoj analizira komunistički poredak i ideologiju, objavljena prvi put u Sjedinjenim Američkim Državama 1957, prevedena je na više desetina jezika u ukupnom tiražu od preko tri miliona primeraka i od ovlašćenog Oksfordskog foruma proglašena 1995. jednom od sto knjiga koje su najviše uticale na kulturu Zapada druge polovine dvadesetog veka (tačnije, od kraja Drugog svetskog rata).

*

Milovan Đilas je rođen 12. juna 1911. u selu Podbišću kod Mojkovca, srez kolašinski u Crnoj Gori, od oca Nikole i majke Vasilije, rođene Radenović. Đilasi vode poreklo od starijeg bratstva Vojinovića iz Župe nikšićke. Nikola Đilas je bio oficir i nosilac Zlatne medalje za hrabrost „Miloš Obilić”. Kao komandantu jednog od crnogorskih odreda koji su štitili odstupnicu srbijanskoj vojsci pri povlačenju 1916, dodeljena mu je Albanska spomenica.

*

Milovan Đilas je pohađao gimnaziju u Kolašinu i u Beranama. Na Univerzitet u Beogradu (Filozofski fakultet, grupa za jugoslovensku književnost) upisao se 1929. Po dolasku u Beograd piše brojne pesme, priče, književno-kritičke prikaze i kulturno-političke članke i eseje; objavljuje ih u tridesetak jugoslovenskih listova i časopisa. Istovremeno se upušta u političku borbu, naročito protiv diktature kralja Aleksandra I, uvedene 6. januara 1929.

U jesen 1931, jedan je od vođa studentskih demonstracija protiv izbora s jednom vladinom listom, koje je pripremio predsednik Ministarskog saveta armijski general Petar Živković, istovremeno i nosilac te liste. Priprema i druge javne proteste. U udruženom studentskom pokretu predstavlja komunističku struju, mada je Komunistička partija Jugoslavije bila zabranjena, a zvanične ilegalne partijske organizacije u to vreme nije bilo ni na univerzitetu, a ni u Beogradu.

Uspevao je da izbegne hapšenje do marta 1932. kada ga policija lišava slobode, ali u nedostatku dokaza, posle desetak dana biva pušten. Iste godine, u oktobru, postao je član progonjene Komunističke partije i sekretar partijske organizacije Beogradskog univerziteta. Uspostavio je saradnju između studentske organizacije i grupe radnika-komunista. Kada je radnička grupa otkrivena, uhapšen je i on – 23. aprila 1933. Policija ga je mučila da otkrije studentsku organizaciju, ali njeni napori nisu dali rezultata. Đilas je osuđen od Suda za zaštitu države, po Zakonu o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi (izglasanog avgusta 1921. u Narodnoj skupštini, prvenstveno radi oduzimanja mandata komunističkim poslanicima) na tri godine strogog zatvora koje je većim delom izdržao u Sremskoj Mitrovici. Izašao je 23. aprila 1936.

Na slobodi njemu, a nešto kasnije i Aleksandru Rankoviću, pripada vodeća uloga u obnavljanju i širenju partijske organizacije u Srbiji i 1937. Đilas je postao član Pokrajinskog komiteta za Srbiju.

Iste godine, na čelo Komunističke partije Jugoslavije došao je Josip Broz Tito i Đilas postaje član najužeg jugoslovenskog partijskog vođstva – Centralnog komiteta i Politbiroa. Na Petoj zemaljskoj konferenciji (koja je imala značaj kongresa), tajno održanoj u Zagrebu od 19. do 23. oktobra 1940, i formalno je potvrđen kao član Politbiroa (u kome su bili i Edvard Kardelj, Aleksandar Ranković, Ivan Milutinović, Rade Končar, Franc Leskošek, a Josip Broz Tito je bio generalni sekretar). U jugoslovenskom partijskom vođstvu bio je de facto of 1937. do 1954.

U vreme Španskog građanskog rata (1936-1939) učestvuje u slanju jugoslovenskih dobrovoljaca, uglavnom komunista, da se bore na strani španske republike protiv fašističke pobunjeničke vojske generala Franka. Jedan je od glavnih govornika na masovnim demonstracijama 27. marta 1941. u Beogradu protiv pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu, odnosno savezu s nacističkom Nemačkom, koji je po nalogu kneza Pavla potpisala nedemokratski izabrana vlada Dragiše Cvetkovića i Vladka Mačeka.

Aprila 1941. Nemačka, Italija i njihovi saveznici porazili su jugoslovensku vojsku i rasparčali Jugoslaviju. Kada je 4. jula Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije doneo odluku o podizanju ustanka, Đilas je upućen u Crnu Goru radi pripremanja i pokretanja borbe protiv italijanskih okupatora. Ustanak koji je predvodio bio je opštenarodni, veliki delovi Crne Gore su oslobođeni i kod ustanika nije bilo sukoba izmedju komunista i nekomunista.

Đilas je ostao u Crnoj Gori do novembra, kada odlazi u oslobođeno Užice i preuzima rad u listu Borba, glavnom partijskom glasilu. Posle odstupanja vrhovnog komandanta Tita i drugih partizanskih vođa u Bosnu, Đilas ostaje u Novoj Varoši, na granici Srbije i Crne Gore, odakle se usred zime i u teškim okolnostima povlači s jedinicama pod njegovom komandom i pridružuje Vrhovnom štabu.

Tek u martu sledeće godine ponovo odlazi u Crnu Goru, u kojoj se u međuvremenu rasplamsao partizansko-četnički građanski rat. Miloš Milikić u svojoj obimnoj istorijskoj studiji Ratnim stazama Milovana Đilasa (dva izdanja) detaljno je izneo sve činjenice iz ovog perioda Đilasovog ratovanja. On smatra da su CK KPJ i Vrhovni štab poslali Đilasa da utvrdi stvarno stanje i smeni odgovorne komunističke rukovodioce, što je on i učinio.

U toku rata, Đilas je sve vreme član Vrhovnog štaba Narodno-oslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije (NOV i POJ), u martu 1944. dobio je čin general-lajtnanta, a u decembru 1947. general-pukovnika.

Godine 1943. učestvovao je u pripremi odluka Drugog zasedanja Antifašističkog veća narodnog oslobodjenja Jugoslavije (AVNOJ), održanog 29. i 30. novembra 1943. u Jajcu. Ova jugoslovenska skupština, koju je organizovalo vođstvo partizanskog pokreta, zasnovala je posleratnu Jugoslaviju. AVNOJ je postao vrhovno zakonodavno i izvršno telo Jugoslavije, a buduća posleratna Jugoslavija trebalo je da bude demokratska i federativna država. Đilas je bio delegat na zasedanju i izabran je za stalnog člana Predsedništva.

U Drvaru, 1. marta 1944, izašao je prvi broj Nove Jugoslavije, časopisa za politička i društvena pitanja. Pokretač je bio Milovan Đilas a u redakciji su bili Mitra Mitrović i Radovan Zogović.

Marta 1944, Đilas prvi put posećuje Sovjetski Savez na čelu jugoslovenske vojne misije i ostaje do sredine juna, a ponovo odlazi aprila 1945. kao član delegacije na čijem je čelu bio Tito.

U partizanskom pokretu učestvuje čitava Đilasova porodica i ginu njegov otac Nikola, sestra Dobrana i braća Aleksa-Bećo i Milivoje. Aleksa je proglašen za narodnog heroja i po njemu nose ime osnovna škola i kulturno-umetničko društvo u Crnoj Gori i ulica u Sivcu, naselju u opštini Kula u Vojvodini.

Đilas ulazi u Pretsedništvo Ministarskog saveta Demokratske Federativne Jugoslavije (prvu jugoslovensku vladu) 1945, najpre kao ministar za Crnu Goru, a zatim kao ministar bez resora (portfelja). U vladi se najviše bavio pitanjima prosvete i kulture. Težište njegovog rada i delovanja ipak je u Centralnom komitetu.

Godine 1946. učestvuje na preliminarnoj konferenciji mira u Parizu. Iste godine u martu putuje u Poljsku i Čehoslovačku u delegaciji s Titom na čelu.

Zajedno s Edvardom Kardeljem, septembra 1947. odlazi u Poljsku i učestvuje u osnivanju Informacionog biroa komunističkih i radničkih partija (skraćeno, Informbiro ili Kominform). Zamišljen kao savetodavno telo devet evropskih komunističkih partija koje usklađuje njihove delatnosti na osnovu ravnopravnosti, Informbiro se brzo pretvorio u oruđe sovjetske, odnosno Staljinove dominacije i hegemonije i služio je sovjetskim državnim interesima. Do proleća 1948, sedište mu je bilo u Beogradu. Kominform je ukinut 1956. u vreme destaljinizacije u Sovjetskom Savezu.

Đilas je bio na čelu delegacije koja je januara 1948. otputovala u Moskvu sa zadatkom da sa Staljinom i sovjetskom vladom uskladi politiku Jugoslavije i Sovjetskog Saveza prema Albaniji, posebno pitanje ujedinjenja, i dogovori se oko naoružanja i opreme za jugoslovensku armiju.

Na Petom kongresu Komunističke partije Jugoslavije, održanom od 21. do 28. jula 1948. u Beogradu, Đilas je izabran za jednog od sekretara partije; druga dva sekretara bili su Edvard Kardelj i Aleksandar Ranković, a Tito generalni sekretar.

U septembru 1949. godine Edvard Kardelj, kao ministar spoljnih poslova i Đilas predvode jugoslovensku delegaciju na Četvrtom zasedanju Generalne skupštine Organizacije ujedinjenih nacija u Njujorku. Sredinom novembra, pred Političkim komitetom Organizacije ujedinjenih nacija Đilas je održao govor protiv sovjetskih političkih i ekonomskih pritisaka na Jugoslaviju, kao i vojnih pretnji. Jugoslavija je tada prvi put pred jednom međunarodnom ustanovom izložila svoje viđenje sukoba sa Staljinovom politikom. I pored sovjetskog protivljenja, Jugoslaviju primaju u Savet bezbednosti. Ovaj diplomatski protivudar Staljinu na međunarodnoj sceni dogodio se u vreme kada se mnogima u Jugoslaviji i svetu činilo da je sovjetski vojni napad na Jugoslaviju samo pitanje dana.

Početkom 1950, Milovan Đilas staje na čelo novosnovane Komisije za međunarodne odnose i veze Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije. Na toj dužnosti će imati prevashodno kontakte sa socijaldemokratskim i socijalističkim partijama u svetu.

Đilas putuje u Veliku Britaniju 27. januara 1951. i vodi razgovore s Klimentom Atlijem, laburističkim predsednikom vlade, koji priređuje i večeru u njegovu čast, kao i s Vinstonom Čerčilom, u to vreme vođom konzervativne opozicije. Jugoslovensko vođstvo je Đilasu stavilo u zadatak da tajno traži vojnu pomoć i ovaj zadatak je uspešno obavljen.

Kada je 12. aprila 1951. Jugoslaviju posetio Trigve Li, prvi generalni sekretar Ujedinjenih nacija, Đilas mu je bio domaćin i vodio ga po Jugoslaviji.

Iste godine, 6. novembra, počinje Šesto zasedanje Generalne skupštine Organizacije ujedinjenih nacija u Parizu. Đilas govori 27-28. novembra pred Specijalnim političkim komitetom. U dužem izlaganju iznosi detaljne podatke o sovjetskim pritiscima i vojnim pripremama, ne ulazeći u polemiku i bez političkih i ideoloških kvalifikacija. Svetska štampa ocenjuje govor kao uverljiv i odmeren, a kada je 1. decembra rasprava završena, jugoslovenska žalba na sovjetsku agresivnu politiku dobija podršku velike većine zemalja članica Političkog komiteta.

Na sednici oba veća Savezne narodne skupštine, održanoj 14. januara 1953, Josip Broz Tito izabran je za predsednika Federativne Narodne Republike Jugoslavije i za predsednika Saveznog izvršnog veća (jugoslovenske vlade). Za potpredsednike SIV-a i potpredsednike republike izabrani su Edvard Kardelj, Milovan Đilas, Moša Pijade i Aleksandar Ranković.

Đilas predvodi jugoslovensku delegaciju na Prvoj azijskoj socijalističkoj konferenciji koja je počela s radom 15. januara 1953. u Rangunu, glavnom gradu Burme, i u poseti dobre volje samoj Burmi, a zatim Indiji i Pakistanu. Na konferenciji je jugoslovenska delegacija bila jedini predstavnik neke komunističke partije i primljena je s oduševljenjem.

Kao potpredsednik Saveznog izvršnog veća FNRJ, Đilas je predvodio jugoslovensku delegaciju na krunisanju kraljice Elizabete II koje je obavljeno u Londonu 2. juna 1953. U delegaciji su takođe bili državni sekretar za spoljne poslove Koča Popović i načelnik generalštaba Jugoslovenske narodne armije general-pukovnik Peko Dapčević.

Đilas je 25. decembra 1953. jednoglasno izabran za predsednika Savezne narodne skupštine.

*

Milovan Đilas je u partiji bio na raznim dužnostima, ali je najpoznatiji bio kao ideolog i teoretičar. U vreme sukoba izmedju Sovjetskog Saveza i Jugoslavije, koji je postao otvoren 1948, on je najtemeljnije i najjasnije razvijao ideje o nezavisnosti Jugoslavije i o potrebi demokratizacije jugoslovenske partije i jugoslovenskog društva.

U dužem članku „Problem školstva u borbi za socijalizam u našoj zemlji” (Borba, 3, 4, i 5. januar 1950) protivi se odbacivanju u celini predratnog školskog sistema, zalaže se za smanjenje uloge birokratije i blisku prosvetnu saradnju šest republika, traži povećanje broja klasičnih gimnazija i posvećivanje veće pažnje učenju stranih jezika, smatra da društveno-političke organizacije ne treba da koriste školske zgrade za svoj rad, ističe potrebu slobodne diskusije između profesora i studenata o pitanjima iz društvenih nauka.

U političkom eseju „Savremene teme” (Borba, Beograd 1950), kritikujući sovjetsku politiku prema Jugoslaviji i zemljama Istočnog bloka, Đilas žestoko napada sovjetsku birokratiju i zaključuje da se i u Jugoslaviji deo komunista pretvara u birokrate i prezire narod, i da se tome valja suprotstavljati demokratskim radom s ljudima i socijalističkom zakonitošću.

Na Četvrtom plenumu CK KPJ, održanom početkom 1951, usvojena je rezolucija o teoretskom radu u partiji u kojoj se prihvataju Đilasove ideje o neophodnosti diskusije i borbe mišljenja. Svi članovi partije treba da imaju pravo da slobodno raspravljaju o javno iznetim stavovima drugih članova partije, čak i ako imaju najviše funkcije.

Šesti kongres Komunističke partije Jugoslavije, održan od 2. do 7. novembra 1952. u Zagrebu, prihvata većinu njegovih ideja i one ulaze u program partije. Po mišljenju većine istoričara, kongres je bio najviša tačka oslobađanja od krutih teorijskih i praktičnih oblika komunističke vladavine, koji su stvoreni u ratu protiv okupatora, građanskom ratu i revolucionarnom osvajanju vlasti, i u tom smislu najznačajniji događaj u istoriji partije. Međutim, ono što je Đilas smatrao samo za početak procesa demokratizacije, većina vodećih komunista, a posebno Tito, smatrali su za tačku od koje se ne sme dalje, pa čak i za samo privremeno popuštanje radi otpora Staljinovim pritiscima i zadobijanja podrške Zapada.

U diskusiji Đilas se između ostalog založio da se ne sme zabranjivati ljudima različitih shvatanja, čak ni „reakcionarnih i antimaterijalističkih”, da objavljuju svoje radove, i da se treba boriti pre svega „političkim i idejnim argumentima”, a ne policijskim i sudskim progonima. Založio se i za toleranciju prema delatnostima crkve i sveštenika.

Na Đilasov predlog, Komunistička partija Jugoslavije menja naziv u Savez komunista Jugoslavije. Najuže partijsko rukovodstvo se sada zvalo Sekretarijat Izvršnog komiteta Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije i članovi su bili Josip Broz Tito, Edvard Kardelj, Milovan Đilas, Aleksandar Ranković, Boris Kidrič, Ivan Gošnjak.

Đilas je januara 1953. glavni pokretač antidogmatskog i od partijskog aparata nezavisnog mesečnika Nova misao, posvećenog književnosti, nauci i umetnosti. Izlazio je u dvanaest hiljada primeraka i finansirao se isključivo od pretplate. Kada je zabranjen januara 1954. zbog Đilasove političko-dokumentarne proze „Anatomija jednog morala”, u kojoj je opisao zatvorenost, aroganciju i snobizam partijskog „visokog društva”, u njegovom redakcijskom kolegijumu bili su, izmedju ostalih, Dobrica Ćosić, Miroslav Krleža, Skender Kulenović, Oskar Davičo i Mihailo Lalić, a sâm taj broj časopisa sadržao je odlomak iz Andrićeve Proklete avlije i tekstove Anice Savić-Rebac, Borislava Mihajlovića Mihiza, Milana Bogdanovića, Boga Grafenauera.

Nesprovođenje odluka Šestog kongresa i otpori reformama, pojačani posle Drugog plenuma Centralnog komiteta krajem juna 1953, održanog u Titovoj rezidenciji na Brionima (umesto, kao što je bilo uobičajeno, u službenim prostorijama u Beogradu), postepeno dovode do Đilasovog ideološkog razilaženja s vođstvom partije. Serijom članaka (tačnije, kratkih teorijsko-političkih eseja) objavljivanih u Borbi od 11. oktobra 1953. do 7. januara 1954, Đilas dalje razvija ideje o demokratizaciji jugoslovenskog društva i kritikuje jugoslovensku partijsku birokratiju. Ukazuje na njene materijalne i političke privilegije i njen monopol nad privrednim i duhovnim životom, kao i na stavljanje partije iznad zakona i onemogućavanje demokratskog dijaloga u društvu. Zalaže se za otvoreno i javno sukobljavanje različitih političkih stavova, za reformističku i demokratsku partiju, za dozvoljavanje opozicionih grupa, traži da policija i sudovi štite zakonitost. Njegov je osnovni zaključak da borba za demokratiju treba da bude glavni cilj u razvoju socijalizma.

Članci su izazvali veliko oduševljenje u javnosti, tiraž Borbe skočio je na tri stotine hiljada primeraka u slobodnoj prodaji i u redakciju je stiglo oko trideset hiljada pisama podrške. Dok su se mladi komunisti i intelektualci zanosili Đilasovim vizijama, brojna srednja birokratija je bila nezadovoljna. U samom vrhu partije došlo je do podele, ali je konzervativno krilo s Titom na čelu odnelo pobedu.

Na Trećem (vanrednom) plenumu Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije, održanom 16. i 17. januara 1954. u Beogradu, Tito je optužio Đilasa za „revizionizam”. Zbog navodnog protivljenja politici partije i ugrožavanja njenog jedinstva i vlasti, Đilas je isključen iz Centralnog komiteta. Po slobodnoj volji istupio je 19. aprila iz partije.

Zbog intervjua Njujork tajmsu u kome je kritikovao političko stanje u Jugoslaviji i istakao potrebu postojanja opozicione partije kao činioca demokratizacije, Đilas je 24. januara 1955. osuđen na kaznu strogog zatvora od osamnaest meseci, uslovno na tri godine.

Sledeće godine, 1956, uhapšen je 19. novembra i osuđen 12. decembra na tri godine strogog zatvora zbog kritike jugoslovenskog stava neutralnosti, koji je u stvari predstavljao podršku brutalnoj sovjetskoj vojnoj invaziji kojom je ugušena revolucija u Mađarskoj. Dok je bio u Kazneno-popravnom domu u Sremskoj Mitrovici kao kažnjenik broj 6880 (koji će 28. aprila 1958. biti promenjen u broj 1732), objavljena je u Sjedinjenim Američkim Državama Nova klasa. Đilas je 4. oktobra 1957. izveden pred Okružni sud u Sremskoj Mitrovici i 5. oktobra osuđen na sedam godina zatvora, u zbiru s ranijom kaznom na devet godina.

Presudom od 14. oktobra, kao sporedna kazna, oduzeta su mu sva ratna i posleratna odlikovanja: Orden Narodnog heroja, Orden narodnog oslobođenja, Orden Partizanske zvezde I reda, Orden zasluga za narod I reda, Orden bratstva i jedinstva I reda. Sud časti za rezervne oficire i rezervne vojne službenike pri Komandi beogradskog vojnog područja, oduzeo mu je 15. oktobra čin rezervnog general-pukovnika Jugoslovenske narodne armije.

Đilas je imao i strana odlikovanja: Orden Kutuzova I stepena (Sovjetski Savez), Orden Grunvalda II stepena (Poljska), Medalju viteštva i slobode (Poljska), Orden „9. septembar 1944. godine” I stepena s mačevima (Bugarska), Orden Belog lava II stepena (Čehoslovačka), Čehoslovački ratni krst 1939.

Sva tri puta je suđen po članu 118, stav 1, Krivičnog zakona o „neprijateljskoj propagandi”, paragrafom poznatim po tome što se koristio za suzbijanje slobodnog iznošenja mišljenja.

Za Novu klasu dobio je francusku nagradu Prix de la Liberté za 1958. godinu. U žiriju su učestvovali Žorž Dijamel iz Francuske akademije, profesori Kurten i Alkije, Žorž Aligan, Deni de Ružmon, Anri Frene i Remi Rur.

Američka televizijska serija Armstrong sirkl tieter (Armstrong Circle Theatre), koju je proizvodila Nešnal brodkasting kompani (National Broadcasting Company, NBC), sastojala se od drama zasnovanih na istinitim događajima. Jednočasovna epizoda „Nova klasa” emitovana je 5. februara 1958. Dramu je napisao Alvin Borec (Alvin Boretz) a režirao Vilijem Korigan (William Corrigan). Milovana Đilasa glumi Fric Viver (Fritz Weaver), Štefaniju Đilas glumi Vira Fjusik (Vera Fusek).

Đilas je uslovno pušten iz zatvora 20. januara 1961.

Ponovo je uhapšen 7. aprila 1962. zbog knjige Razgovori sa Staljinom i osuđen 14. maja na pet godina zatvora. Ova kazna mu je sabrana s prethodnim kaznama, tako da je konačna osuda bila na kaznu zatvora od trinaest godina. (Na ovoj drugoj robiji, njegov kažnjenički broj će biti 5493, pa 1717 i na kraju 673.) U to vreme Jugoslavija se i pored zvanične politike nesvrstanosti približavala sovjetskom bloku, a Tito žestoko napadao prodor „trulog liberalizma” u partijske redove. Član 320. Krivičnog zakonika po kome je Đilas suđen za odavanje službenih tajni izmenjen je i dopunjen 17. marta upravo da bi se njemu sudilo i u svetskoj javnosti dobio je podrugljivi naziv „Lex Djilas”. (Stav 2. je tako izmenjen da su moguće mnogo strože kazne a stav 5. je dodat i njime se odavanjem službene tajne smatra i pisanje o događajima dugo posle prestanka službe.)

Oslobođen je 31. decembra 1966. bez uslova, osim petogodišnje zabrane da daje bilo kakve izjave ili bilo šta objavljuje. Đilas je odbio da se pridržava ove zabrane.

U Titovoj Jugoslaviji, Đilas je izdržao ukupno devet godina zatvora, a sva četiri suđenja su bila in camera (bez prisustva publike i novinara, odnosno tajna). Proveo je ukupno dvadeset i dva meseca u samici, bio je prinuđen da preti štrajkom glađu, ćelija mu nije grejana i temperatura se u zimskim mesecima spuštala ispod nule, duže vremena mu nije bila dozvoljena hartija za pisanje, pa je pisao na toalet papiru, porodici je bila dozvoljena samo jedna poseta mesečno u trajanju od pola sata. U vrhovima policije i vlasti raspravljalo se o tome da bude ubijen.

Nekoliko godina, otprilike od 1959. do 1962, imao je velike psihičke tegobe: osećanje praznine u delovima glave, treperenje po licu i slepoočnicama, opsesivne zastrašujuće misli, nesanicu, strah od ludila. Pošto slične tegobe nije imao nikada ranije u životu, a ove su odjednom i gotovo sasvim nestale, ostala je sumnja da mu je policija tajno davala psihoaktivne supstance ne bi li slomila njegovu volju za otporom. Psihijatar dr Srboljub Stojiljković (koji će kasnije postati redovni profesor Medicinskog fakulteta Univerziteta u Beogradu i direktor Neuropsihijatrijske klinike) predlagao je Đilasu da se kao put ka izlečenju odrekne svojih političkih ideja, čime je zloupotrebio medicinu u političke svrhe.

Đilas je bio izložen i vansudskim progonima. Policija je prisluškivala njegove telefonske razgovore i ugradila prislušne uređaje u njegov stan, pošta koju je primao i slao pregledana je i ponekad oduzimana, u stanu u zgradi preko puta njegove nekoliko godina je neskriveno dežurala policija, saslušavani su ljudi koji mu dolaze u posetu i prećeno im je. Njega i suprugu pratili su policijski agenti (često neprikriveno, radi zastrašivanja onih koji su Đilasa pozdravljali), pokušali su da ga isele iz stana u znatno manji i gori zajedno s bolesnom majkom, suprugom i malim sinom, pozivan je u policiju na razgovore na kojima su mu postavljani ultimatumi i pretilo hapšenjem. I on i članovi njegove porodice dobijali su anonimne pretnje, od kojih su većinu napisali agenti tajne policije.

Mnogi Đilasovi rođaci otpušteni su s posla i na druge načine progonjeni, a advokat Vitomir Đilas je osuđen u proleće 1977. na trideset meseci zatvora zbog još neposlatog pisma Politici koje je policija otkrila u njegovom pisaćem stolu, u kome je govorio o potrebi stvarne slobode govora i štampe. Posle izdržane kazne do preranog kraja života radio je kao fabrički radnik.

Titov režim smatrao je Milovana Đilasa za „državnog neprijatelja broj jedan” i nijedan građanin Jugoslavije nije bio toliko napadan i klevetan od najviših partijskih i državnih rukovodilaca. Nazivan je izdajnikom svoje zemlje, neprijateljem, prodanom izdajničkom dušom, unutrašnjim emigrantom, stranim plaćenikom i agentom. Na Sedmom kongresu Saveza komunista Jugoslavije, održanom od 22. do 26. aprila 1958. u Ljubljani, Tito Đilasa naziva ludakom, izdajnikom, renegatom, čovekom koji pljuje na dostignuća revolucije. U Sovjetskom Savezu i zemljama Istočne Evrope, Đilas je dobijao slične nazive i još je dodavano da je „kralj antikomunizma”, „potpaljivač Hladnog rata”, jedan od najopasnijih neprijatelja Sovjetskog Saveza i marioneta u rukama američkih vladajućih krugova.

I posle izlaska iz zatvora bio je više puta pred hapšenjem i suđenjem, najčešće na Titov predlog. O tome su svedočanstva ostavili, između ostalih, i Mirko Tepavac, državni sekretar za spoljne poslove, i Lazar Koliševski, vodeći makedonski komunista. U svom dnevniku, 19. oktobra 1974, Dragoslav Draža Marković, predsednik Predsedništva Socijalističke Republike Srbije, pita se da li će biti nezbežno hapšenje Milovana Đilasa.[1] Tito je tu pretnju, valjda da proveri kakve bi bile reakcije na Zapadu, izneo i pred Margaret Tačer, kada ga je posetila decembra 1977. kao šef opozicije. Sasvim u svom stilu procene troškova i dobiti, a i koristeći jezik za koji je s razlogom pretpostavljala da je jedini koji će diktator razumeti, Tačer je Titu rekla da će mu Đilas nanositi više štete ako bude u zatvoru.[2]

Već 20. marta 1967. Đilas šalje duže pismo Josipu Brozu Titu, obraćajući mu se kao predsedniku Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije i predsedniku Saveza komunista Jugoslavije, u kome ukazuje na opasnost da se sve više, u samoj zemlji, Jugoslavija smatra za veštačku tvorevinu, kritikuje uplitanje ideologije u privredu i neostvarivanju privredne reforme, zalaže se za demokratske reforme i ljudske slobode. Odgovor nije dobio, a iz predsednikovog kabineta mu je poručeno da se predsedniku više ne obraća.

Đilas je davao javnu podršku demokratskim reformama u Čehoslovačkoj pod vođstvom Aleksandera Dubčeka, prvog sekretara Centralnog komiteta Komunističke partije Čehoslovačke. Ovu politiku, koja će u istoriju ući pod nazivom „socijalizam s ljudskim likom” i „Praško proleće”, prekinule su države članice Varšavskog ugovora, predvođene Sovjetskim Savezom, koje su vojno okupirale Čehoslovačku u avgustu 1968.

Preplašeni jugoslovenski režim teži da poboljša odnose sa Zapadom i pridobije zapadno javno mnjenje. Đilas dobija pasoš već 9. avgusta. Od 4. do 13. oktobra 1968. boravi u Velikoj Britaniji, objavljuje dva duža članka u Tajmsu i daje televizijski intervju o sovjetskom imperijalizmu kao opasnosti za Jugoslaviju. Drži nekoliko predavanja, uključujući i jedno na Univerzitetu Oksford. Zatim putuje u Sjedinjene Američke Države, gde je od 16. oktobra do 20. novembra bio naučni saradnik i gostujući profesor na Vudrou Vilson školi javnih i međunarodnih poslova na Univerzitetu Prinston. U Beograd se vratio 10. decembra.

Kuća slobode mu je 9. decembra dodelila Nagradu slobode za 1969: „herojskom vođi i pobunjeniku – njegov razum i savest okrenuli su ga protiv tiranije”. (Kuću slobode osnovala je 1943. Elinor Ruzvelt, supruga predsednika Frenklina Ruzvelta, radi borbe za mir, demokratiju i ljudska prava u Sjedinjenim Američkim Državama i svetu, a Nagradu slobode su, između ostalih, dobili Volter Lipman, Vinston Čerčil, Vili Brant, Žan Mone i Pablo Kasals.)

Đilas je putovao u Beč i u Rim na poziv Italijanske unije za napredak u kulturi (Unione italiana per il progresso della cultura).

S prestankom sovjetske opasnosti, ponovo je počelo zbližavanje sa Sovjetskim Savezom. Tito je zahtevao veći nadzor nad ideologijom i kulturom. Đilasu je oduzet pasoš 3. marta 1970. i njegovi zahtevi da mu se ponovo izda biće nekoliko puta odbijeni. Pasoš je dobio tek 19. januara 1987.

Strane novine i časopisi sa Đilasovim člancima i intervjuima redovno su zaplenjivani na granici i građanima kod kojih su pronađeni oduzimani su pasoši. Kada je, na primer, u maju 1969. izašla u Sjedinjenim Američkim Državama Đilasova političko-filozofska studija Nesavršeno društvo: i dalje od „Nove klase”, rešenjem saveznog sekretara za unutrašnje poslove od 3. oktobra 1969, objavljenim u Službenom listu, zabranjeno je njeno unošenje i rasturanje u zemlji. A rešenjem zamenika saveznog sekretara za unutrašnje poslove Draška Jurišića od 29. juna 1981. zabranjeno je unošenje i rasturanje u Jugoslaviji nemačkog, engleskog, francuskog, švedskog i italijanskog izdanja Đilasove memoarske knjige o Titu.

Severnonemačka radio-televizija (Norddeutscher Rundfunk, NDR) prikazala je 19. decembra 1972. televizijski film Tuđinka (Die Fremde), snimljen po istoimenoj pripovetki Milovana Đilasa. Režiser je bio Karlhajnc Kaspari (Carlheinz Caspari) a glavne uloge su tumačili Elizabet Akerman (Elisabeth Ackermann), Ištvan Buri (Istvan Bury), Trude Brajtskopf (Trude Breitschopf).

Zajedno s Andrejom Saharovim, Aleksandrom Solženjicinom, Eženom Joneskom, Josifom Brodskim i drugima, Đilas je 1974. jedan od pokretača časopisa Kontinent, posvećenog književnim, socijalnim, političkim i religijskim temama zemalja Istočne Evrope i Sovjetskog Saveza. Časopis je izlazio u Zapadnoj Evropi na engleskom, nemačkom, francuskom, ruskom i još nekim evropskim jezicima. Đilas je bio i član međunarodnog redakcionog odbora i povremeni saradnik.

Posle smenjivanja takozvanog „liberalnog” partijskog rukovodstva u Srbiji u oktobru 1972, partijski konzervativci često i žestoko napadaju Đilasa kao začetnika „trulog liberalizma” ili „anarho-liberalizma”. Šesti kongres nazivaju „Đilasovim kongresom” i ističu kako je Tito bio protiv njegovih odluka. Režimski novinari redovno napadaju u feljtonima i člancima njegove ideje. Mada u iskrivljenom obliku, one su ipak prepoznatljive, tako da se šira jugoslovenska javnost delimično upoznaje s njegovom borbom za demokratiju.

U Istočnoj Evropi, posebno u Sovjetskom Savezu, Poljskoj i Čehoslovačkoj, Đilasove knjige prošvercovane sa Zapada ili kao samizdati čitaju se u opozicionim krugovima. U Sovjetskom Savezu, kazna za posedovanje Nove klase bila je zatvor od tri godine, a za njeno širenje čak petnaest godina. U Kini, Đilasov uticaj i u vladajućim i u opozicionim krugovima bio je izuzetno veliki. Mnogo je čitan i u Latinskoj Americi.

Broj političkih zatvorenika u Jugoslaviji znatno se povećava sedamdesetih godina, kao i zabrane knjiga, filmova, naučnih i politikoloških studija. Od svog izlaska iz zatvora Đilas je u člancima i intervjima branio sve ljude u Jugoslaviji progonjene zbog svojih uverenja, ukoliko se nisu zalagali za nasilje.

U junu 1977, uoči održavanje u Beogradu Konferencije o evropskoj bezbednosti i saradnji (KEBS), koja je trebalo da doprinese popuštanju napetosti između blokova kroz priznavanje nepovredivosti granica i smanjenje vojnih snaga, kao i da poboljša ekonomsku saradnju i poštovanje ljudskih prava, Đilas daje izjave stranim dopisnicima o teškom stanju ljudskih prava u Jugoslaviji. Savezni sekretar za unutrašnje poslove, general-pukovnik Franjo Herljević javno preti da će sprečiti Đilasove delatnosti.

Tito je dao delimičnu amnestiju političkih osuđenika krajem novembra 1977. da bi ostavio dobar utisak na strane delegate, ali napadi na Đilasa se pojačavaju. Pojavljuje se i knjiga u dva toma od ukupno sedam stotina stranica, u tiražu od deset hiljada primeraka, Liberalizam – Od Đilasa do danas (Beograd: Sloboda, 1978), autora Dragana Markovića i Sava Kržavca. Njeni delovi prethodno su bili objavljeni kao feljton u NIN-u.

Đilas pomaže našim književnicima da objavljuju u inostranstvu, naročito u njujorškoj izdavačkoj kući Harkurt Brejs (Harcourt Brace) koja objavljuje njegova dela. Između ostalih izlaze knjige Matije Bećkovića, Dobrice Ćosića, Danila Kiša, Dragoslava Mihailovića, Borislava Pekića, Dušana Radovića. Tako su se imena naših autora našla uz imena Hane Arent, Meri Mekarti, Maršala Mekluana, Džona Mejnarda Kejnsa, Itala Kalvina, Tomasa Eliota, Gintera Grasa, Karla Jaspersa, Oktavija Paza, Umberta Eka.

Septembra 1979. pokrenuo je s Mihajlom Mihajlovim, Dragoljubom Ignjatovićem i Momčilom Selićem prvi jugoslovenski samizdat Časovnik, umnožen na geštetneru, u kome je objavio svoje priče „Rat” i „Gubavac”, ali je ovaj zbornik odmah zabranjen i primerci zaplenjeni, a Đilas od sudije za prekršaje osuđen 15. oktobra na novčanu kaznu.

Prvi od disidenata u zemlji počinje oktobra 1980. otvoreno da sarađuje s Našom reči, srpskim demokratskim mesečnikom koji je izlazio u Londonu i čiji je urednik bio Desimir Tošić, jedan od vođa omladine Demokratske stranke pre Drugog svetskog rata, a od 1996. potpredsednik Demokratskog centra.

Tito je umro 4. maja 1980, a nije se video izlaz iz političke, ekonomske i društvene krize. Visoki državni i partijski rukovodioci i mediji povećavaju žestinu i učestalost napada na Đilasa, uključujući i zahteve za hapšenjem. Kod dela javnosti raste mržnja prema Đilasu i čak mu prete na ulici.

Kao primer atmosfere tih godina može se uzeti upozorenje aktiva Saveza komunista u zgradi broj 235 u ulici Jurija Gagarina na Novom Beogradu. Pošto je 23. septembra 1980. počela Generalna konferencija UNESKO-a (Organizacije za obrazovanje, nauku i kulturu pri Ujedinjenim nacijama) u kongresnom centru „Sava”, stanarima se šalje upozorenje da se treba čuvati provokacija. Između ostalog je „uočena Neprijateljska aktivnost Milovana Djilasa i Mihajla Mihajlova od kojih se Djilas nalazi u Beogradu.” Stanarima se preporučuje obazrivost i da sumnjive pojave prijave dežurnom u mesnoj zajednici.

O merama koje bi trebalo preduzeti da se Đilasa spreči da objavljuje knjige i članke u inostranstvu i da daje intervjue stranoj štampi, raspravljali su Predsedništvo SFRJ, Predsedništvo SKJ i Savet za zaštitu ustavnog poretka. Na sednici Predsedništva SFRJ, održanoj 25. februara 1981, izneti su razni predlozi – da se uhapsi, protera u inostranstvo, stavi u kućni pritvor u mestu rođenja, zastraši, na neki način kompromituje ili raskrinka. Čak je predlagano da se promeni Ustav SFRJ kako bi se stvorio pogodan zakon. Učesnici u diskusiji bili su Vidoje Žarković, Franjo Herljević, Jakov Blažević, Fadilj Hodža, Dragoslav Marković, Josip Vrhovec, Lazar Mojsov, Sergej Krajger, Nikola Ljubičić, Cvijetin Mijatović, Lazar Koliševski. Jedino ovaj poslednji nije bio ni za kakve mere progona.[3]

Večernje novosti, dnevni list s najvećim tiražom u Jugoslaviji, objavljuje feljton o Đilasu od 22. oktobra do 15. novembra 1981. Autor Boško Matić naslovio ga je „Đilas iz izdaje u izdaju” i on izlazi svakog dana na celoj stranici.

Uveče 20. aprila 1984, Služba državne bezbednosti je u velikoj i brižljivo pripremljenoj raciji uhapsila Milovana Đilasa i dvadeset i sedam slušalaca „Slobodnog univerziteta”, koji su se godinama bez tajnosti sastajali u privatnim stanovima. Đilas je trebalo da održi predavanje o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji. Stan mu je detaljno pretresen i privremeno mu je oduzeto oko pedeset raznih knjiga i kompleta članaka, kao i neki njegovi rukopisi. Ujutro je pušten kući, ali mu je zaprećeno da može biti suđen. Neki od uhapšenih, međutim, tučeni su, neki su kasnije otpušteni s posla, šestorici je suđeno, a tehničar Radomir Radović, borac za nezavisni radnički sindikat, ubijen je ili je izvršio samoubistvo.

Na sastanku članova Opštinskog komiteta Saveza komunista Zvezdare 13. novembra 1984, Milić Mlađenović, u ime dve stotine komunista preduzeća „Kosmaj”, zahteva da nadležni preduzmu potrebne mere protiv Milovana Đilasa, a Zvonimir Radenković, član Opštinskog komiteta, slaže se i dodaje da je „ovom neprijatelju našeg društva mesto na psihijatrijskom odeljenju ili u zatvoru”.

Na 24. sednici Saveznog saveta za zaštitu ustavnog poretka, održanoj 12. januara 1987. u Beogradu, predsednik saveta Stane Dolanc je rekao: „Svi su oni neprijatelji, ali treba odlučiti šta je pametnije za nas u ovom trenutku. M. Đilas je idejni ‚otac‛ svih ostalih i na osnovu toga što je radio mogli smo ga već 100 puta uhapsiti i suditi mu.”

Iste godine, dvonedeljnik Intervju (br. 156) biva zabranjen zbog fotografije Milovana Đilasa na naslovnoj strani.

Od 1954. do 1988. Đilas nije mogao da objavi u Jugoslaviji nijedan svoj politički ili literarni tekst, pa čak ni prepev engleskog speva iz sedamnaestog veka – Izgubljeni raj Džona Miltona – na kome je radio tri godine. Besudna zemlja, lirske uspomene na njegovo detinjstvo i mladost, odbijena je već 1956. Časopis Savremenik prihvatio je u leto 1972. da objavi njegovu pripovetku „Gubavac”, ali je zbog javnih političkih pritisaka morao da odustane. Slično se dogodilo i sa studijom Njegoš. Početkom sedamdesetih godina Đilas ju je nudio izdavačkim kućama „Prosveti”, „Obodu” i „Nolitu”, ali bez uspeha. Poslednji put je odbijen 1987. u „Nolitu”. Direktor Miloš Stambolić saopštio je Đilasu da je to jednoglasna odluka redakcije.

Većina Đilasovih dela objavljena je u inostranstvu na više jezika. On je objavio i preko stotinu članaka i eseja u zapadnoevropskim i američkim novinama i časopisima, i dao brojne intervjue zapadnim sredstvima javnog informisanja. Pisao je do kraja života.

Službeni Zapad nikada nije podržavao Đilasa. Niti su ga posećivale zapadne diplomate niti je pozivan u zapadne ambasade. Diplomatama je čak bilo naređeno da izbegavaju da odlaze na mesta gde bi slučajno mogli da ga sretnu. Osim nekoliko retkih izuzetaka, njegovo oslobođenje iz zatvora ili ublažavanje zatvorskog režima nisu zahtevali predsednici, premijeri ili ministri zapadnih zemalja. Đilasa je podržavala zapadna liberalna štampa, obrazovaniji i prosvećeniji deo javnog mnjenja demokratskih zemalja, intelektualci leve demokratske orijentacije, međunarodne i nevladine organizacije. U nekim periodima podržavali su ga austrijske, britanske, indijske, norveške i švedske socijal-demokrate, ali gotovo jedino kada su bile u opoziciji, a ne na vlasti, budući da su tada vodile računa prvenstveno o državnim interesima.

U januaru 1990. NIN i Literaturnaja gazeta organizovali su u Moskvi okrugli sto o uzrocima sovjetsko-jugoslovenskog sukoba 1948. Pored Đilasa u jugoslovenskoj grupi bili su književnik Dobrica Ćosić, filozof Svetozar Stojanović, istoričari Andrija Krešić i Branko Petranović.

Osam general-pukovnika i general-potpukovnika u penziji, nosilaca ordena narodnog heroja (Svetozar Vukmanović Tempo, Savo Drljević, Boško Đuričković, Veljko Kovačević, Vojo Kovačević, Gligo Mandić, Vojo Nikolić, Vlado Šćekić) napisali su zahtev da se Đilasu vrate odlikovanja pošto su njegova suđenja i kazne bile zasnovane na ideološkoj, a ne na pravnoj osnovi. Poslali su ga maja 1990. Predsedništvu SFRJ, ali im je njegov član Stipe Šuvar saopštio da je zahtev odbijen. Obratili su se s istim zahtevom 10. oktobra 1992. akademiku Dobrici Ćosiću, predsedniku Savezne Republike Jugoslavije, ali ponovo bez ikakvih rezultata.

Oktobra 2011, beogradski advokati dr Rajko Danilović i Nikola Barović prikupili su opsežnu pravnu dokumentaciju i podneli Višem sudu u Beogradu zahtev za rehabilitaciju Milovana Đilasa, ali njihovi napori nisu urodili plodom.

*

Život i rad Milovana Đilasa tema su desetina magistarskih radova i doktorskih disertacija u svetu. Dobitnik je nekoliko počasnih doktorata, a Akademija humanizma iz Sjedinjenih Američkih Država, dodelila mu je na svom osnivanju 1983. godine titulu Laureata Humanizma (među laureatima su bili Karl Poper, Andrej Saharov, Frensis Krik).

Godine 1990, dobio je američko-holandsku Ruzveltovu medalju – nagradu „Sloboda govora” u okviru nagrade Četiri slobode (The Four Freedoms Award). Pošto je odbio da je primi, ona te godine nije dodeljena.

U Santijagu de Čile ulica nosi njegovo ime, u Amsterdamu ulica i trg, u Mojkovcu, deo magistralnog puta koji prolazi kroz Podbišće, u Varvarinu i Podgorici ulice.

Kod nas je za prepev speva Džona Miltona Izgubljeni raj dobio nagradu „Miloš N. Đurić” za 1989, koju dodeljuje Udruženje književnih prevodilaca Srbije. Roman Crna Gora uvršten je 1994. u ediciju dvadeset najznačajnijih crnogorskih romana, a roman Izgubljene bitke bio je u najužem izboru za NIN-ov roman godine 1994. Izbor iz njegovih književnih dela uvršten je 2013. u Antologijsku ediciju Deset vekova srpske književnosti.

Predstavom Everyman Đilas autora i reditelja Radmile Vojvodić, sa Tihomirom Stanićem u glavnoj ulozi, proslavljeno je 1. novembra 2013. šezdeset godina od osnivanja Crnogorskog narodnog pozorišta u Podgorici.

O njegovim delima pisali su naši ugledni književni kritičari i književnici: Matija Bećković, Zoran Gavrilović, Vasilije Kalezić, Borislav Mihajlović Mihiz, Zoran Gluščević, Nikola Milošević, Predrag Palavestra, Čedomir Mirković, Živojin Pavlović, Miljan Mojašević, Vlado Strugar, Milivoje Marković, Branko Popović, Milisav Savić, Brana Crnčević, Vladimir Vojinović, Živko Đurković, Miro Vuksanović i drugi. Mada je za svoj književni rad Đilas dobio velike pohvale, opšte je mišljenje da je vrednovanje ne samo njegovog književnog dela, već i proučavanje njegovog života i rada u celini, tek na početku.

Povodom trogodišnjice smrti Milovana Đilasa nekoliko njegovih prijatelja napisalo je kratak tekst o njegovom životu i radu koji je, da bi mu odalo poštu, potpisalo preko sto uglednih ličnosti: akademika, istoričara, književnika, filozofa, generala, advokata, diplomata, profesora univerziteta, filmskih režisera, publicista, slikara, vajara, poslovnih ljudi, i drugih. Tekst s potpisima objavljen je u većini dnevnih i nedeljnih novina, a komentatori su primetili da su među potpisanima ljudi različitih političkih opredeljenja i stranačkih pripadnosti.

U martu 2023. u Podgorici, Centar za građansko obrazovanje i Društvo crnogorskih izdavača pokrenulo je projekat Akademija „Milovan Đilasʺ čiji je cilj zalaganje za slobodu govora kao temelja demokratije. Akademija će takođe organizivati skupove posvećene životu i radu Milovana Đilasa. Glavni finansijer je Evropska unija.

*

Milovan Đilas je od maja 1937. do 27. marta 1952. bio u braku s Mitrom Mitrović (1912-2001), rodom iz Užičke Požege, predratnim komunistom, ministrom prosvete u vladi Narodne republike Srbije i publicistom. S njom je imao kćerku Vukicu (1948-2001), književnog prevodioca. Godine 1952, 11. juna, venčao se sa Štefanijom Barić (1921-1993), rodom iz Zagreba, nosiocem Partizanske spomenice 1941, mlađim instruktorom Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije, do udaje za Đilasa na službi u Ministarstvu inostranih poslova. Iz tog braka je sin Aleksa (rođen 1953), sociolog i esejista.

Milovan Đilas je znao ruski i engleski i držao je govore i predavanja na ovim jezicima; služio se i francuskim. Omiljena razonoda bili su mu razgovori s prijateljima, duge šetnje u prirodi ili beogradskim ulicama, guslanje (znao je napamet mnogo narodnih pesama), pecanje pastrmki.

Milovan Đilas je od maja 1954. stanovao u Palmotićevoj ulici broj 8 u Beogradu. Umro je 20. aprila 1995. i sahranjen je u roditeljskoj grobnici u rodnom selu Podbišću. Opelo su održali pravoslavni sveštenici po želji sina Alekse i pesnika Matije Bećkovića, Đilasovog najbližeg prijatelja, koji je održao i posmrtni govor.

*

Dela Milovana Đilasa objavljena na srpskom jeziku

Članci, 1941-1946, Kultura, Beograd 1947.

Lenjin o odnosima među socijalističkim državama [rasprava], Kultura, Beograd 1952.

Razmišljanja o raznim pitanjima [politički eseji], Kultura, Beograd 1951.

Legenda o Njegošu [rasprava], Kultura, Beograd 1952.

Nova klasa [studija] (izdanje na srpskom jeziku pojavilo se na Zapadu odmah posle izdanja na engleskom jeziku, ali u knjizi nema podataka ni o godini izdanja, ni o izdavaču ni o mestu gde je knjiga izdata); Narodna knjiga, Beograd 1990.

Nesavršeno društvo: i dalje od „Nove klase‟ [studija], Naša reč, London 1970; Narodna knjiga, Beograd 1990. Nesavršeno društvo je ubrzo po objavljivanju u Sjedinjenim Američkim Državama preveo Savezni sekretarijat za unutrašnje poslove u ograničenom broju obeleženih primeraka i samo za internu upotrebu.

Druženje s Titom [memoari], izdavač Aleksa Đilas, Harrow, Middlesex 1980; Zaslon, Beograd 1990, dva izdanja.

Vlast [memoari], „Naša reč”, London 1983; Vlast i pobuna, „Književne novine”, Beograd 1991.

Tamnica i ideja [memoarsko-esejistički spis], Kolašinska liga za ljudska prava, London 1984; KIZ „Trag”, Beograd 1989.

Susreti sa Staljinom [memoari], „Naša reč”, London 1986; Razgovori sa Staljinom, Književne novine, Beograd 1990.

Njegoš: pjesnik, vladar, vladika [studija], Zodne, 1988.

Crna Gora [roman], „Književne novine”, Beograd 1989; Obod, Cetinje 1994; Srpska književna zadruga (kolo 110, knjiga 738), Beograd 2018.

Gubavac i druge priče, Narodna knjiga, Beograd 1989.

Revolucionarni rat [memoari], „Književne novine”, Beograd 1990.

Ljubav i druge priče, Univerzitetska riječ, Nikšić 1990.

Lov na ljude [pripovetke], „Veselin Masleša”, Sarajevo 1990.

Izgubljene bitke [roman], Prosveta, Beograd 1994.

Sluga božji i druge pripovetke, Srpska književna zadruga, Beograd 1994.

Pad nove klase: Povest o samorazaranju komunizma [politički eseji], „Službeni list”, Beograd 1994.

Bošnjak Adil Zulfikarpašić [razgovor između Zulfikarpašića i Đilasa o srpsko-muslimanskim odnosima], Bošnjački institut, Cirih 1994.

Svetovi i mostovi I-II [roman], Matica srpska, Novi Sad 1997.

Rane pripovetke, 1930-1940, priredio Branko Popović, Nova, Beograd 2000.

Najlepše pripovetke Milovana Đilasa, izbor i predgovor Matije Bećkovića, Prosveta, Beograd 2003.

Besudna zemlja, Narodna knjiga, Beograd 2005.

Problemi naše književnosti i drugi međuratni članci, priredio Vladimir Vojinović, CDNK, Cetinje 2009.

Milovan Đilas [izbor iz književnih dela], priredio Miro Vuksanović, Antologijska edicija Deset vekova srpske književnosti, Knjiga 67, Izdavački centar Matice srpske, Novi Sad 2013.

Pisma iz zatvora, Priredio i predgovor napisao Aleksa Đilas, Vukotić Media, Beograd 2016.

Raspad i rat: Dnevnik, 1989-1995, Priredio i predgovor napisao Aleksa Đilas, Vukotić Media, Beograd 2022.

Izdavač Fokalizator iz Podgorice štampao je u četiri toma sve Đilasove pripovetke. Priređivač je Vladimir Vojinović. Sabrane pripovijetke I: međuratni period, 2019; Sabrane pripovijetke II: 1942–1966, 2020; Sabrane pripovijetke III: 1970–1994; Sabrane pripovijetke IV: iz periodike i neobjavljene, 2022.

*

Prva izdanja dela Milovana Đilasa na engleskom jeziku

The New Class [Nova klasa], Praeger, New York 1957.

Land Without Justice [Besudna zemlja], translated by Michael B. Petrovich, Harcourt, Brace & World, New York 1958.

Anatomy of a Moral [Anatomija jednog morala], edited by Abraham Rothberg, Praeger, New York 1959.

Conversations with Stalin [Razgovori sa Staljinom], translated by Michael B. Petrovich, Harcourt, Brace & World, New York 1962.

Montenegro [Crna Gora], translated by Kenneth Johnstone, Harcourt, Brace, New York 1962/1963.

The Leper and Other Stories [Gubavac i druge priče], translated by Lovett F. Edwards, Harcourt, Brace & World, New York 1964.

Njegoš: Poet, Prince, Bishop, translated by Michael B. Petrovich, Harcourt, Brace & World, New York 1966.

The Unperfect Society: Beyond the New Class [Nesavršeno društvo: i dalje od „Nove klase”], translated by Dorian Cooke, Harcourt, Brace & World, New York 1969.

Under the Colors [Izgubljene bitke], translated by Lovett F. Edwards, Harcourt Brace Jovanovich, New York 1971.

The Stone and the Violets [Kamen i ljubičice], translated by Lovett F. Edwards, Harcourt Brace Jovanovich, New York 1971/1972.

Memoir of a Revolutionary [Memoar jednog revolucionara], translated by Drenka Willen, Harcourt Brace Jovanovich, New York 1973.

Parts of a Lifetime, edited by Michael and Deborah Milenkovitch, Harcourt Brace Jovanovich, New York 1975.

Wartime [Revolucionarni rat], translated by Michael B. Petrovich, Harcourt Brace Jovanovich, New York 1977.

Tito: The Story from Inside [Druženje s Titom], translated by Vasilije Kojić and Richard Hayes, Harcourt Brace Jovanovich, New York 1980.

Rise and Fall [Vlast], translated by John Loud, Harcourt Brace Jovanovich, San Diego 1985.

Of Prisons and Ideas [Tamnica i ideja], translated by Michael B. Petrovich, Harcourt Brace Jovanovich, San Diego 1986.

Fall of the New Class [Pad nove klase], edited by Dr. Vasilije Kalezić, translated by John Loud, Alfred A. Knopf, New York 1998.

*

Prevodilačka dela Milovana Đilasa

S ruskog:

Maksim Gorki, Život Klima Samgina I-II, „Edicija” a. d., Beograd 1938-1939; Kultura, Beograd 1947. Đilas je delo preveo sa Borislavom S. Kovačevićem.

Maksim Gorki, Troje, Nolit, Beograd 1939.

Maksim Gorki, Delo Artamonovih, Beograd 1940; Kultura, Beograd 1949.

U sva tri romana Gorkoga Milovan Đilas se potpisao pseudonimom M. [Milo] Nikolić jer pod svojim pravim imenom nije mogao ništa da objavi. Đilas je prevodio i pripovetke Maksima Gorkog.

S engleskog:

Džon Milton, Izgubljeni raj, Harcourt, Brace & World, New York 1969; Altera, Beograd 1989.

*

Značajnija dela o Milovanu Đilasu

Günter Bartsch, Milovan Djilas oder die Selbstbehauptung des Menschen: Versuch einer Biographie, Manz Verlag, München 1971.

Michael M. Milenkovitch, Milovan Djilas: An Annotated Bibliography, 1928-1975, University Microfilms International, Ann Arbor, Michigan 1976.

Armin Hetzer, Spontanität und Gewalt: Milovan Djilas’ historische Prosa, 1930-1970, Übersee-Museum, Bremen 1980.

Dennis Reinhartz, Milovan Djilas: A Revolutionary as a Writer, East European Monographs, Columbia University Press, New York 1981.

Stephen Clissold, Djilas: The Progress of a Revolutionary, introduction by Hugh Seton-Watson, Maurice Temple Smith, Hounslow, Middlesex 1983.

Vasilije Kalezić, Đilas: kontroverze pisca i ideologa (Beograd: Biblioteka radne sveske, 1986; treće prošireno izdanje 1999).

Momčilo Đorgović, Đilas: vernik i jeretik, Akvarijus, Beograd 1989.

Dušan Bogavac, Kako iz beznađa [dijalog sedam intelektualaca; Đilas razjašnjava kontroverzne istorijske teme], izdavač autor, Beograd 1989.

C. L. Sulzberger, Paradise Regained: Memoir of a Rebel, Praeger, New York 1989.

Michael. M. Lustig, Trotsky and Djilas: Critics of Communist Bureaucracy, Greenwood Press, New York 1989.

„Rasprava u redakciji Sociologije o Novoj klasi Milovana Đilasa”, Sociologija – časopis za sociologiju, socijalnu psihologiju i socijalnu antropologiju, vol. 32. no. 3, Beograd 1990.

Branislav Kovačević, Đilas, heroj – antiheroj: iskazi za istoriju, Pobjeda, Titograd 1991; drugo prošireno izdanje, Pobjeda, Podgorica 2006.

Branko Popović, urednik, Momčilo Cemović, koordinator, Milovan Đilas (1911-1995): zbornik radova, Kultura, Beograd 1996.

Momčilo Cemović, Đilasovi odgovori, Svetlostkomerc, Beograd 1997.

Momčilo Cemović, Tajna suđenja Milovanu Đilasu, Dnevnik, Novi Sad 1997.

Desimir Tošić, Ko je Milovan Đilas: Disidentstvo 1953-1995, Otkrovenje, Beograd 2003.

Djelo Milovana Đilasa, urednik Branko Popović, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Podgorica 2003.

Ilija Pavićević, Đilasova umjetnička proza, Interpres, Beograd 2005.

Dobrilo Aranitović, Milovan Đilas: Bibliografija sa hronologijom života i rada, Službeni glasnik, Beograd 2008.

Živko Đurković, Đilas i Njegoš, CANU, Podgorica 2008.

Miloš Milikić Mido, Ratnim stazama Milovana Đilasa, Fondacija „Milovan Đilas”, Podgorica 2009; drugo dopunjeno izdanje, Teovid, Beograd 2011.

Nikola Ivanović, Milovan Đilas – između politike i zavičaja, predgovor Dobrice Ćosića, Književna zadruga Srpskog narodnog vijeća, Podgorica 2011.

Borislav Lalić, Milovan Đilas: Vernik, buntovnik, mučenik, Kompanija Novosti AD, Beograd 2011.

Kosta Nikolić i Srđan Cvetković, Rađanje jeretika: Suđenje Milovanu Đilasu i Vladimiru Dedijeru 1955, KIZ Altera, Beograd 2011.

Žuotao Ksijang, Evolucija političke misli Milovana Đilasa, CCTP, Peking 2012. (Na kineskom, 240 stranica, ISBN 978-7-5117-1476-3).

Branislav Otašević, Milovan Đilas – skice za portret, Književna zadruga Srpskog narodnog vijeća Crne Gore, Podgorica 2013.

Veselin Pavlićević, Eseji o Milovanu Đilasu, Izdanje autora, Podgorica 2014.

Vladimir Vojinović, Milovan Đilas u međuratnoj književnosti, Pobjeda, Podgorica 2014.

Michał Jerzy Zacharias, Idee, Utopie, Rzeczywistość: Myśl polityczna Milovana Đilasa (1911-1995), Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2015.

Marko Babić, Fenomen dysydenta jugosłowiańskiego: Przypadek Milovana Djilasa, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2015.

Veselin Pavlićević, Disident Đilas – Polemike, Podsjećanja, Tumačenja, Izdanje autorovo, Podgorica 2016.

Ljubomir Đ. Đukić, Milovan Đilas kao paradigma, Albatros Plus, Beograd 2016.

Veselin Pavlićević, Desna skretanja Milovana Đilasa, BON, Podgorica 2018.

Marko Prelević, Milovan Đilas – Anatomija jednog disidenta, Nedeljnik, Beograd 2020.

Marko Babić, Đilasovci u Hrvatskoj – Zaboravljeni disidenti, Despot infinitus, Zagreb 2022.

U Beogradu, 31. marta 2023.

[1] Dragoslav Draža Marković, Život i politika, 1967-1978, knjiga druga, Rad, Beograd 1987, 53.

[2] Margaret Thatcher, The Path to Power, Harper Collins, London 1995, 370-1.

[3] Srđan Cvetković, „Uhapsite Đilasa! – Plan o hapšenju Milovana Đilasa 1981. u kontekstu ukupne politike prema disidentima u socijalističkoj Jugoslaviji‟, Istorija 20. veka, god. XXXIII, br. 2, Beograd 2015.