Foto: Boris Đurović / Akademija Milovan Đilas
Veoma često društvena uloga istorije se zasnivala na promociji istorijskih vrijednosti iz prošlosti, koja trebaju da budu vodilja, inspiracija ili da obogate kulturu jedne zajednice. Ponekad su te vrijednosti produkt selektivnog sagledavanja prošlosti sa svrhom dopunjavanja savremenih društvenih potreba, a ponekad oni su sjajni primjeri humanističkih vrijednosti i otpora idejama mržnje, ekstremizma i jednoumlja.
Kao i svako savremeno društvo i crnogorsko ima temeljne vrijednosti na kojima se zasniva. To su vrijednosti od kojih su sačinjene ideje na kojima smo zasnovali naš savremeni državni sistem. Pored tolerancije proklamovane i izgrađene za vrijeme knjaževine/kraljevine Crne Gore i antifašizma na čijim osnovama je 1945. godine obnovljena crnogorska državnost, u ključne vrijednosti ubrajamo i antiratni pokret, nastao kao odgovor na fašizaciju crnogorskog društva početkom 90-tih i ratnu histeriju koja je odvela na hiljade crnogorskih građana u sulude ratne avanture.
Početak antiratnog pokreta u Crnoj Gori vežemo kako za formulaciju ideja otpora ratnohuškačkog nacionalizma tako i za početke postkomunističke demokratizacije crnogorskog društva. Samim tim tri decenije nakon njegovog začetka, ideje antiratnog pokreta su i dalje ključan segment značajnog dijela političkih struktura u našoj zemlji. Ipak, da bi se razumio antiratni pokret, potrebno je razumjeti dešavanja koja su dovela do njegovog formiranja.
Otpor politici Slobodana Miloševića
I prije početka ratnih dešavanja na prostoru bivše Jugoslavije, crnogorske vlasti su bile pod apsolutnom kontrolom i na raspolaganju režimu Slobodana Miloševića. U godinama i mjesecima prije izbijanja sukoba iz državnog aparata i državnih medija sistematski su potisnuti i uklonjeni bilo kakvi potencijalni oponenti, dok je višegodišnja nacionalistička histerija pripremala društvo za obračun sa neprijateljima. Međutim, kraj komunizma i uspostavljanje višepartizma, kao i otvaranje prostora za veće medijske slobode i građansko udruživanje širom bivše Jugoslavije, pa i u Crnoj Gori, kreirali su partije, medije i građanska udruženja koja su se odupirala opštoj fašizaciji društva i ratnoj histeriji.
Skoro bespogovorno sprovodeći politiku zvanične Srbije i JNA (kasnije Vojske Jugoslavije) tadašnje crnogorsko rukovodstvo, podržano od strane određenog broja nacionalističkih opozicionih partija, energično je krenulo u pripreme za rat. U tim pripremama započet je obračun sa bilo kim ko se usprotivio zacrtanoj putanji Crne Gore, u kojoj je ona trebala da bude poslušan saveznik u velikodržavnim ambicijama nove beogradske nacionalističke elite.
Uočavajući sve veću izvjesnost sukoba na prostoru Jugoslavije, i opasnost koja se nadvijala nad Crnom Gorom, kreirano je nekoliko partija i građanskih inicijativa koje su u svom programu imale zacrtane pacifističke i proevropske ciljeve. Protiv ratnohučkačke politike vlasti ustale su nove moderne, građanske i proevropske snage, čiji je osnov djelovanja bila borba protiv ovakve politike, uz apele da se sačuva mir i dostojanstvo. Njih su činili pretežno partije, udruženja i individualci koji su 1990. godine ušli u Savez reformskih snaga Crne Gore. Savez reformskih snaga Crne Gore činile su: Socijalistička partija CG (predsjednik dr Ljubiša Stanković), Liberalni savez CG (predsjednik Izvršnog odbora Slavko Perović), Partija socijalista CG (predsjednik Žarko Rakčević), Nezavisna organizacija komunista (predsjednik Mićo Orlandić), Stranka nacionalne ravnopravnosti (predsjednik Džavid Šabović) i Socijaldemokratska stranka CG (predsjednik dr Vidak Vujačić) i Demokratska alternativa CG (predsjednik Izvršnog odbora dr Miodrag Perović), kao i individualni članovi.
Liberali na čelu pokreta
Danas smatramo da je antiratni pokret svoj primarni pokretač imao u Liberalnom savezu Crne Gore (LSCG) koji će oko sebe okupiti značajne političke, ali i civilne aktiviste. Predvođen Slavkom Perovićem LSCG će tokom 90-ih postati simbol antiratne politike na prostoru Crne Gore. Značajnu ulogu je odigrala i Socijaldemokratska partija, ali i mnogi nezavisni mediji i građanska udruženja. Partijama koje su se protivile učešću Crne Gore u ratom ludilu pridružili su se i članovi Crnogorskog P.E.N. centra (osnovanog marta 1990), nedjeljnika „Krug“ (osnovan jula 1990 – izašlo 11 brojeva), „Monitor“ (osnovan oktobra 1990) i „Liberal“.
Pridružili su im se članovi Crnogorskog društva nezavisnih književnika (1990), Udruženja profesionalnih novinara Crne Gore (1990), Matice crnogorske (osnovane juna 1993), kao i Studentske lige za mir (osnovane 4. jula 1991. godine). Otpor je dodatno ojačan i kroz djelovanje Građanskog odbora za mir, formiranog 11. jula 1991. godine, čiji je glavni cilj bio „promocija mirovne politike i mirnog rješavanja svih sporova u SFRJ. Na čelu pokreta su se nalazili Rade Bojović, Miodrag Vlahović, Mićo Orlandić i drugi.
Pored pomenutih partija, udruženja i časopisa, niz javnih ličnosti, profesora, književnika i drugih se jasno usprotivio ratnim pripremama. Među njima isticala su se imena Jevrema Brkovića, Vita Nikolića, Voja Stanića i princa Nikole Petrović Njegoša.
Prvi javni istupi otpora nastali su kroz saopštenja i pisanu riječ, da bi ubrzo došlo do protesta i drugih vidova građanske neposlušnosti. Kako su od početka 1991. godine, Radio televizija Titograd (kasnije Radio televizija Crne Gore) i dnevni list Pobjeda, pojačavali kampanju protiv opozicionih političara i aktivista, grupa građana i intelektualaca organizovala je protest protiv Pobjede 27. juna 1991. godine. Ovo predstavlja prvi građanski protest u Crnoj Gori, a ubrzo se stvaraju već pomenute Studentska liga za mir i Građanski odbor za mir, koji će biti okosnica antiratne inicijative
Jul i avgust 1991. godine u Crnoj Gori su protekli uz mobilizaciju rezervnog sastava pripadnika JNA i medijsku ratnu histeriju. Ratna propaganda se sastojala od teza koje su se kretale od odbrane jedinstva Jugoslavije, do proglašenja Hrvata za genocidni narod i Hrvatsku za genocidnu tvorevinu. Vremenom je odbrana jugoslovenstva izrazitije dopunjavana sa velikosrpskim elementima, jasnije su iscrtavane potencijalne nove granice, a svi protivnici agresivne i vojne odbrane tih ideja su proglašavani izdajnicima i ustašama.
Prvi antiratni miting na prostoru Jugoslavije
Dok je trajala ratna histerija, 17. jula te godine u Titogradu je održan prvi antiratni miting u Jugoslaviji. Pred oko 5.000 građana Crne Gore, organizatori se usprotivili fašizaciji društva. Sa protesta je crnogorska vlast pozvana da uskrati podršku „velikosrpskoj agresorskoj politici“, da gradi politiku neutralnosti, i da se prekine sa antihrvatskom i antimuslimanskom propagandom. Na konferenciji za štampu koja je organizovana šest dana kasnije, organizatori protesta su saopštili da su konstantno trpjeli napade i satanizaciju, ne samo od medija već i od članova crnogorske akademske zajednice. Osudama vladajućeg režima bili su izloženi protivnici rata („domaći izdajnici“), zagovornici crnogorske nezavisnosti („separatisti“) i kritičari aktuelnih političkih trendova.
Nakon mitinga u Titogradu, Građanski odbor za mir je organizovao niz novih antiratnih mitinga, u Cetinju i Baru. Pored njih, uključila su se i druga udruženja kao i pojedinci, profesori, akademici, umjetnici, koji su organizovali antiratne mitinge i proteste, pisali apele koji su i da nas svjedočanstvo o postojanju „druge“, moderne i antiratne Crne Gore. Nakon skupa u Titogradu uslijedilo je protestno okupljanje na Cetinju (31. jula), na kojem je prisustvovalo više od tri hiljade građana, kao i mirotvorni protest u Tivtu (9. avgusta) na kojem je takođe učestvovalo oko tri hiljade učesnika.
Antiratni skupovi su organizovani i u drugim crnogorskim opštinama. Nije izostala međutim reakcija državnih vlasti, ali i njima odanih medija
„Sa Lovćena vila kliče, oprosti nam Dubrovniče“
Nažalost, ratna propaganda i opšta društvena ekstremizacija je bila izuzetno uspješna. U noći između 20. i 21. septembra mobilisane jedinice crnogorskih rezervista su ušle u istočnu Hercegovinu, istog dana kada je Crna Gora proglašena za ekološku državu. Nekoliko dana nakon toga započeo je napad na Dubrovnik.
Sami početak ratnih operacija u Dubrovniku doveo je do eskalacije proratnih i antiratnih rasprava u Crnoj Gori. Dok su predstavnici vlasti ali i velikosrpsko nastrojenih opozicionih partija ubjeđivali građane da će Crnom Gorom uskoro teći i Neretva, građanski dio opozicije i pripadnici manjinskih partija su neuspješno pokušavali sa skupštinske govornice da ubijede građane u suludnost događanja.
Simbolična kulminacija otpora ratu, održana je na Cetinju 1. februara 1992. godine. Po sivom februarskom danu održan je miting osmišljen kao protivljenje najavljenom referendumu. Međutim, skup je dobio i antiratni karakter, a grupa mladića toga dana je zapjevala „Sa Lovćena vila kliče, oprosti nam Dubrovniče“.
Od 1992. godine nije više bilo javnih masovnih mobilizacija stanovništva Crne Gore radi učešća u ratovima, ipak to nije značilo da ratovi u okruženju Crnu Goru nijesu držali u stanju permanentne ratne psihoze. Crnogorsko rukovodstvo je nastavilo obračun sa političkim neistomišljenicima i oponentima. Ono što je obilježilo veći dio crnogorskog društva tih godina bio je tolerantan i blagonaklon stav prema nacionalšovinizmu, pobornicima nacionalne i vjerske isključivosti, progon i protjerivanje izbjeglica početkom devedesetih, ali i sve jači glas građanskih snaga koje su se borile protiv pomenutih ekstremističkih tendencija, a koje će imati ključnu ulogu u kasnijoj borbi za suverenost Crne Gore.
Pokret amortizovao ratnu histeriju
Danas postoji generalna ocjena da je antiratni pokret u prvim godinama svoga djelovanja imao limitirane uspjehe, odnosno da će tek po završetku ratnih operacija crnogorsko društvo prepoznati vrijednost poruka ovog pokreta i krenuti putem koju su grupacije i političke snage okupljene oko njega proklamovale još 1991. godine. Međutim, čak i površnom analizom raspoloživih dokumenata iz druge polovine 1991. i 1992. godine, uviđa se nagli pad pro proratnog raspoloženja u Crnoj Gori. Od odbijanja slanja crnogorskih vojnika u Baniju do kraha medijske kampanje oko ratnih aktivnosti na Dubrovniku, stiče se slika da i pored nepostojanja antirežimskog pokreta, želja za ratom u Crnoj Gori je veoma brzo nestala.
Iako iz perspektive antiratnih aktivista, radilo se o dugim mučnim godinama šikaniranja i diskriminacije iz istorijske perspektive, njihove ideje su relativno brzo zaživjele i u nekoj formi prevladale Crnom Gorom. Pola decenije nakon dubrovačke epizode, crnogorske vlasti i veći dio društva, usprotivili su se novoj ratnoj avanturi, ovog puta na Kosovu, i umjesto masovne mobilizacije i deportacija, otvorili su svoje granice desetinama hiljada izbjeglica. Nažalost za vrijeme sukoba na Kosovu postojali su djelovi crnogorskog društva koji su bespogovorno bili spremni da se upuštaju u ratne avanture i zločine.
Simbolična pobjeda antiratnog pokreta odigrala se 24. juna 2000. godine, kada je došlo do izvinjenja vlasti Crne Gore zbog napada na Dubrovnik za „za svu bol, sva stradanja i sve materijalne gubitke koje im je nanio bilo koji predstavnik Crne Gore u sastavu JNA u tim tragičnim događajima“. Kažem simboličnu, jer potpune pobjede antiratne ideje neće biti bez sudskog procesuiranja odgovornih za ratne zločine ali i suočavanja sa idejama u čije ime su počinjeni. I pored svih udara koje je još uvijek nezrela crnogorska demokratija doživjela u protekle tri decenije, te ideje antiratnog pokreta i dalje stoje u osnovi obnovljene nezavisne države. Ne zato jer su te ideje pravične, već jer su u biti onoga što jeste Crna Gora.
