Foto: Luka Ratković
Profesor i glavni urednik Fokalizatora Vladimir Vojinović u nastavcima donosi studiju o tretmanu crnogorske književnosti u zvaničnim i drugim institucijama nauke, obrazovanja i kulture. Feljton je ukorijenjen u ranijim Vojinovićevim sondažama…
Otkud stid od sebe sama
Uprkos tome što se njena književnost u kontinuitetu razvijala od paganskih vremena do danas, što su se u njenim okvirima vjekovima brusile usmene forme i što je iznjedrila izvjestan broj autorskih knjiga visokoga estetskog dometa, od kojih se ne bi zastiđele ni književnosti većih evropskih država, Crna Gora je sve do sredine šezdesetih godina XX vijeka sramežljivo, vaninstitucionalno i nesistematično usmjeravala sonde ka tom segmentu sopstvene kulturne zaostavštine.
Tumačenje uzroka toga fenomena zahtijeva posebnu studiju, a ovom prilikom ćemo samo pobrojati argumente koji pojašnjavaju okolnosti zbog kojih je jedna stara država, sa skoro hiljadugodišnjim vaspitnoobrazovnim iskustvom, tek u sedmoj deceniji XX vijeka krenula da profiliše put izučavanju nacionalne književnosti.
Prvi pogled na istoriju crnogorske prosvjete i školstva stvara jasnu sliku o neraskidivim, složenim i ispreplijetanim vezama kulturnih i društveno-političkih strujanja koje su Crnu Goru – nekad s direktnom namjerom, nekad djelujući kao rikošet, ali u oba slučaja pogađajući cilj – udaljavale od momenta u kome bi se kulturno blago doživjelo onako kako treba. Eto zašto su „previđane“ činjenice koje govore o tome kako su još u IX vijeku, u zetskom primorju, radile škole, prepisivani stari rukopisi i bila razvijena književna produkcija, koja će kasnije jednako nastaviti da živi u katoličkim i pravoslavnim bogomoljama (bilo da je riječ o manastirima i crkvama na primorju ili u kontinentalnom dijelu današnje Crne Gore), đe će nastajati spomenici kao što su Andreacijeva povelja, Miroslavljevo jevanđelje, Ljetopis popa Dukljanina, Ilovička Krmčija, Romanovo jevanđelje, Morački Nomokanon, Divoševo jevanđelje, Prolog, Gorički zbornik, Cetinjski psaltir, Vlastareva sintagma i druge; ili đe će biti rođena prva državna štamparija u Evropi, u kojoj je umnoženo na stotine inkunabula, s naslovima Oktoih prvoglasik, Oktoih petoglasnik, Psaltir s posljedovanjem…
Šta bilježe istoričari školstva
Prema dostupnim podacima, razvitak crnogorskog školstva moguće je konkretno pratiti od 1329. godine, kada su u Boki Kotorskoj nastale prve srednje škole (Gimnazija, koja će raditi u kontinuitetu sve do XVIII vijeka), pa preko gramatikalne kotorske škole, odnosno liceja, u kome su u XV vijeku bili aktivni filozofija i astronomija, sve do kraja toga vijeka i dolaska Turaka, kada je crnogorski dvor iz Skadra i sa Žabljaka preseljen na Cetinje. Manastir Crnojevića na Cetinju, podignut 1482. godine, osim crkvenog, postaje tako centar pismenosti u kome se brine i o državnoj administraciji i o radu skriptorija, a kasnije i pomenute štamparije. Za razvitak pismenosti zasluge nose i Osmanlije, koje od XVI do XVIII vijeka u Crnoj Gori podižu džamije i škole, odnosno medrese. Muslimanske srednje škole u to vrijeme osnivane su u Baru, Herceg Novom i Pljevljima, a u njima stasavaju ili rade brojni istaknuti pisci i prevodioci. Spisak intelektualaca toga vremena donosi i monografija o crnogorskom državnom univerzitetu, objavljena povodom obilježavanja 25 godina rada te institucije, a u njoj su zastupljeni: pjesnik iz XVI vijeka Taslidžali Jahja iz Pljevalja, pjesnik i diplomata iz Bijelog Polja (XVIII vijek) Osman Šehdi Akovalizade, njegov sin Hatem Sejh Ahmed, Ahmed Alija Podgoričanin i drugi.
U XVIII vijeku, međutim, i crnogorski vladari i vladike pokušavali su da osnuju svjetovne škole. Vladici Vasiliju Petroviću Njegošu nije pošlo za rukom da osnuje Veliku školu, neku vrstu Filozofskog fakulteta, kao ni vladici Petru Prvom namjera da osnuje svjetovne škole, što je uspio Petar II Petrović Njegoš, 1834. godine, kad je otvorena prva svjetovna osnovna škola na Cetinju, kakvih je koncem osme decenije XIX vijeka na Cetinju i u drugim krajevima Crne Gore bilo pedesetak.
Kao ni većini njegovih prijethodnika, ni posljednjem crnogorskom dinastu nijesu se ostvarili prosvjetni snovi. Knjazu, a potom i kralju Nikoli I Petroviću Njegošu, nije uspjelo da ostvari planove o pokretanju malog jugoslovenskog univerziteta u Baru, velike škole na Cetinju i pravnog fakulteta na Cetinju.
Osnivanje Bogoslovije 1863. godine, smatra se polaznom tačkom razvitka modernog crnogorskog srednjoškolskog sistema. Iz te škole 1887. godine biće formirana Bogoslovsko-učiteljska škola, ali se iz nje takođe, u periodu do prvog svjetskog rata, razvilo više uglednih institucija, poput Đevojačkog instituta (1869–1913), Poljoprivredne škole u Danilovgradu (1874–1876), Poljoprivredne škole u Podgorici (1893–1898), vojnih škola i kurseva na Cetinju (1865, 1898, 1903), u Podgorici (1885, 1895) i na Rijeci Crnojevića, privatne Trgovačke škole u Podgorici, Srednje škole za administrativne činovnike (1909), Ženske radničke škole (1910), kao i niže gimnazije na Cetinju (1880), u Podgorici (1907), u Pljevljima, u Nikšiću i Beranama. Pred kraj XIX vijeka u Boki je, navode istoričari, bilo 45 državnih i 3 privatne škole.
Kakvo je bilo stanje između dva svjetska rata
Broj srednjih škola porastao je između dva svjetska rata. U Danilovgradu je najprije osnovana Učiteljska škola (1920), na Cetinju Pravoslavna bogoslovija (1921) i Ženska učiteljska škola (1921), Učiteljska škola u Herceg Novom (1925), Viša gimnazija u Beranama, Trgovačka pomorska akademija u Kotoru, Trgovačka akademija u Podgorici, dok su niže gimnazije, osnovane prije Prvog svjetskog rata, prerasle u više.
Poznato je da Crnoj Gori između dva svjetska rata nije bilo omogućeno osnivanje visokoškolskih ustanova ili naučne akademije, te da se sav „naučni i kulturni život” odvijao u srednjim i osnovnim seoskim školama, narodnim pozorištima, kulturno-umjetničkim društvima i redakcijama časopisa. Na tim mjestima se, uprkos tome što su i ona bila pod strogim nadzorom i na meti cenzure dinastičkog režima, posredno ili neposredno, bez namjere ili svjesno – očuvala misao o crnogorskom nacionalnom identitetu.
Da su štamparstvo i izdavaštvo zadavali poseban ritam životu međuratne Crne Gore, govori nam upravo međuratna periodika, u čijoj se ogromnoj bazi podataka može pronaći argumentacija s jedne strane o asimilacijskim procesima, zloupotrebama i cenzuri koja je sprovođena nad svakim treptajem nacionalne misli, a s druge strane o rađanju novog duha i novih snaga koji su, kako će se ispostaviti tek u najnovije vrijeme, bili dovoljni da se povrate osnove za obnovu državnoga suvereniteta. Iscrpljen ratovima, bolešću i nemaštinom, uzdrman posljeratnim gubitkom države i brojnim počinjenim zločinima nad civilima, crnogorski narod se u dugom nizu godina oporavljao snujući o boljim uslovima za život. Socijalne ideje, koje je ljevičarski nastrojena omladina plasirala publicističkim, narativnim i pjesničkim tekstovima, podgrijavale su nade svima onima koji nijesu otputovali preko okeana, i stvarale emocionalnu bazu ekonomskog i društvenog preporoda.
Pad krune i starog sistema vrijednosti, nadolazeća ratna huka i privredni i ekonomski kolaps južnoslovenskih naroda, odložili su „manje značajna” pitanja do pedesetih godina prošloga vijeka.
(Nastaviće se…)
