Foto: Iva Mandić
Budući da do šezdesetih godina XX vijeka u Crnoj Gori nije bilo visokoškolskih institucija, crnogorska omladina je bila prinuđena da se školuje u inostranstvu. Risto Kilibarda u tekstu pomenute monografije Univerziteta Crne Gore navodi podatak da je oko hiljadu crnogorskih mladića univerzitetsku diplomu steklo u evropskim obrazovnim centrima kakvi su bili u Beogradu, Zagrebu, Beču, Rimu, Parizu, Pragu, Kijevu, Moskvi, Petrovgradu i drugim. Nepostojanje temeljnih naučnih i kulturnih nacionalnih institucija, pod čijim se krovovima inače razvijaju strategije čuvanja i korišćenja nacionalnog blaga, za posljedice je decenijama imalo i ima – neusklađenost metoda domaćih naučnika sa savremenim metodama rada u njihovim oblastima i ozbiljno kašnjenje crnogorskih naučnih disciplina u ostvarivanju rezultata bez kojih je nezamisliv razvoj države u cjelini.
Osnivanju prvog crnogorskog univerziteta prethodilo je osnivanje niza stručno-naučnih institucija, viših škola, samostalnih naučnih instituta i, na koncu, nekoliko fakulteta. Na Cetinju su najprije osnovane Viša pedagoška škola (1947, koja je kasnije preseljena u Nikšić i iz koje se razvio najprije Nastavnički, a potom Filozofski fakultet) i Istorijski institut (1948), u Kotoru Viša pomorska škola (1959), a nakon toga i prvi fakultet – Ekonomski fakultet u Titogradu (1962). Za Ekonomskim, takođe u Titogradu osnovani su Tehnički fakultet (1962) i Pravni fakultet (1972). Predstavnici tih visokoškolskih institucija i instituta činu osnivanja Univerziteta pristupili su 29. aprila 1974. godine.[1]
Selidba s Cetinja u Nikšić kao montenegrinska kob
Kratak preśek razvoja crnogorskoga školstva i visoko-školskog sistema ukazuje na ključni problem nauke o crnogorskoj književnosti, na kašnjenje za razvijenim sredinama i kulturnim centrima Evrope i svijeta. Ta činjenica, kao i podatak koji govori o sticanju diploma van Crne Gore, idu u prilog tezama koje su usporavale osnivanje i razvitak krovnih institucija nauke i kulture, pa samim tim i razvijanja pojedinih naučnih disciplina. Zbog toga najčešće ni samo osnivanje institucija, uprkos pomenutom kašnjenju, nije istovremeno značilo i nužan kvalitativni pomak, budući da su u ranim godinama mnoge od tih institucija bile prinuđene da nastavu organizuju uz pomoć „uvezene pameti”, koja će umnogome uticati na to da se nacionalna književnost sve do posljednje decenije XX vijeka u prosvjetnim krugovima administrativno ne označi kao zasebna i autohtona, već kao područnica neke od suśednih nacionalnih književnosti. O tome svjedoči i podatak da crnogorski školski sistem, uprkos preporukama Nastavnog plana da se zastupe specifičnosti crnogorskog kulturno-umjetničkog razvoja[2], sve do 1983. godine u nastavi osmogodišnjih škola nije adekvatno „pretresao“ nacionalnu književnost.
Prva crnogorska Viša pedagoška škola, osnovana na Cetinju 1947. godine, u tom gradu je sve do 1963. godine funkcionisala s ciljem da obrazuje nastavni kadar za osnovne škole, a te godine je preseljena u Nikšić, gdje je 1977. godine transformisana u Nastavnički fakultet. U skladu s Programom racionalizacije visokoškolskog obrazovanja i naučno-istraživačkog rada, Nastavnički fakultet je 1988. godine transformisan u Filozofski fakultet.[3]
U prvo vrijeme, Nastavnički fakultet imao je sljedeće organizacione oblike: četvorogodišnje studije (Marksizam i socijalističko samoupravljanje, Osnovi tehnike i proizvodni rad) i dvogodišnje studije (Srpski jezik i književnost, Ruski jezik i književnost, Engleski jezik i književnost, Istorija i geografija, Matematika i fizika, Hemija i biologija, Likovno vaspitanje, Fizičko vaspitanje, Razredna nastava, Predškolsko vaspitanje). U vrijeme osnivanja, institucija je imala u stalnom radnom odnosu jednog redovnog profesora, dva docenta, tri viša predavača, 25 profesora više škole i 11 predavača više škole, a u honorarnom odnosu četiri redovna profesora, dva vanredna profesora, jednog docenta, pet profesora više škole, i tri predavača više škole.
Podaci do kojih je došao Risto Kilibarda govore da je u 1984. godini na Fakultetu bilo u stalnom radnom odnosu tri redovna profesora, 13 vanrednih profesora, dva docenta, 33 profesora više škole, pet predavača više škole i šest asistenata, a u honorarnom odnosu osam redovnih profesora, jedan vanredni profesor, jedan docent, tri profesora više škole, dva predavača više škole i pet asistenata, dok je u vrijeme desetogodišnjice postojanja Fakultet sadržao sljedeće organizacione oblike: četvorogodišnje studije (Filozofija i sociologija, Osnovi tehnike i proizvodni rad, Srpskohrvatski jezik i književnost, Istorija i geografija) i dvogodišnje studije (Ruski jezik i književnost, Engleski jezik i književnost, Likovno vaspitanje, Fizičko vaspitanje, Razredna nastava, Predškolsko vaspitanje).
Godine 1998. fakultet je imao: četvorogodišnje studije (Filozofija i sociologija, Učiteljski studij, Srpski jezik i književnost, Ruski jezik i književnost, Engleski jezik i književnost, Istorija i geografija), dvogodišnje studije (Predškolsko vaspitanje), Institut za filozofiju i sociologiju, Institut za geografiju, Institut za jezik i književnost, te postdiplomske studije (od 1994. godine, za 3 usmjerenja: za jezik, za književnost i za sociologiju). Te godine na Fakultetu je u stalnom radnom odnosu bilo 25 redovnih profesora, 10 vanrednih profesora, 19 docenata, 16 profesora više škole, četiri predavača više škole, 18 asistenata, i 23 asistenta pripravnika, dok se u honorarnom odnosu nalazilo 19 devetnaest redovnih profesora, sedam vanrednih profesora, osam docenata, dva asistenta i jedanaest asistenata pripravnika.
Ko je sve obavljao nastavničke poslove
U pomenutoj instituciji, među brojnim izvanjcima, poslove redovnih profesora iz oblasti maternjeg jezika i književnosti obavljali su sljedeći domaći kadrovi: dr Branislav Ostojić (1983), dr Novak Kilibarda (1984), dr Novo Vuković (1985), dr Vojislav Bojović (1986), dr Slobodan Vujačić (1986), dr Jovan Čadenović (1988), dr Vojislav P. Nikčević (1990), dr Slobodan Kalezić (1990), dr Miloš Vukićević (1991), dr Miloš Kovačević (1993), dr Miladin Vuković (1995) i dr Živko Đurković (1995).
Odsjek za srpski jezik i književnost formiran je 1947. g. u okviru VPŠ na Cetinju u dvogodišnjem trajanju. Nakon prestanka rada VPŠ nastavio je da se razvija i radi u okviru Pedagoške akademije, Nastavničkog i Filozofskog fakulteta u Nikšiću. U prvim decenijama svoga postojanja Odsjek je mogao da podmiruje potrebe osnovnog obrazovanja u kadrovima za stručno izvođenje nastave srpskohrvatskog jezika i književnosti.[4]
Rade Delibašić dalje u svojoj monografiji navodi kako se zbog usavršavanja osnovnog obrazovanja nametnula potreba da se izvrši reforma škola za obrazovanje nastavnika u dvogodišnjem trajanju i inicijativa da se dvogodišnje studije jezika i književnosti transformišu u četvorogodišnje. Inicijativa je obuhvatila izradu Elaborata o transformaciji Odsjeka, u kome je posebna pažnja posvećena značaju istraživanja jezičkih osobenosti govora u pojedinim regionima Crne Gore, književnog stvaralaštva prošlosti, potpunijem izučavanju crnogorske književnosti od iskona do savremenog doba, kao i potpunijem proučavanju i upoznavanju cjelokupne kulturne baštine Crnogoraca. U dokumentima koji su pratili pomenuti Elaborat, nalazio se i Nastavni program sa sljedećim predmetima: Srpskohrvatski jezik, Istorija srpskohrvatskog jezika sa istorijom književnog jezika, Dijalektologija srpskog jezika sa akcentologijom, Savremeni srpskohrvatski jezik, Strani jezik, Narodna književnost, Srednjovjekovna književnost, Književnost od renesanse do racionalizma, Opšta lingvistika, Slovenački ili Makedonski jezik, Književnost 19. vijeka, Crnogorska književnost, Jugoslovenska književnost 20. vijeka, Književnost za djecu, Opšta književnost, Teorija književnosti, Osnovi marksizma i samoupravni socijalizam, Opšta sociologija, Sociologija kulture i umjetnosti, ONO i DSZ i Fizička kultura (fakultativno).
Otkud to – Crnogorska književnost
Zbog činjenice da se prvi put u visokoškolskoj ustanovi pojavila u nazivu predmeta, crnogorska književnost između ostalog ima zahvaliti velikoj društvenoj javnoj debati o nastavnom planu tog predmeta, koja je bila pokrenuta u ondašnjim crnogorskim glasilima, na čijim se stranicama godinama i odvijala. Jedan od učesnika te debate, kasnije i predavač crnogorske književnosti na Filozofskom fakultetu u Nikšiću, istoimenog nastavnog predmeta, na stranicama Pobjede i Nikšićkih novina uporno je ukazivao na potrebe osnivanja tog nastavnog predmeta na jednoj od crnogorskih katedri. Budući program valja graditi tako, pisao je Nikčević, da u njemu dođe do izražaja opšti, internacionalni i nacionalni karakter literarnih pojava u mjeri i obimu koji dozvoljava predviđeni fond časova. U tome programu crnogorska književnost treba da zauzme prioritetno mjesto. Ako budući nastavnici u Pedagoškoj akademiji, kao jedinoj prosvjetnoj ustanovi te vrste u SR Crnoj Gori, ne formiraju svijest o vlastitoj nacionalnoj literaturi, onda je jasno da oni neće biti u stanju ni da razumiju internacionalni karakter književnih pojava. Uostalom, ne možemo očekivati da neko drugi u većoj mjeri od nas proučava našu književnost[5]. U istom tekstu Nikčević je zauzeo poziciju istoričara književnosti i naglasio da crnogorsku književnost u nastavnom planu treba izložiti od najstarijih vremena i početaka pismenosti, pa sve do savremenog doba, kako bi se sagledale njene reprezentativne literarne pojave u istorijskom kontinuitetu, i to u sklopu onih društveno-političkih i kulturnih faktora, koji su doveli do stvaranja crnogorskog nacionalnog individualiteta.[6] Pet godina godina kasnije, kada je ključni posao strukturiranja nastavnog programa i planova na Pedagoškoj akademiji bio obavljen, Nikčević je, učestvujući u Pobjedinoj debati, konstatovao da je crnogorska književnost fondom časova adekvatno zastupljena u nastavnom programu.[7]
Tom činu prijethodilo je usavajanje nekoliko značajnih dokumenata, o čemu je Delibašić opsežno pisao u svojoj studiji. On je iznio da je osnivač, Republička samoupravna interesna zajednica usmjerenog obrazovanja, na prijedlog Skupštine Univerziteta, usvojila pomenuti Elaborat o transformaciji Odsjeka, Elaborat o društvenoj opravdanosti osnivanja Odsjeka za srpskohrvatski jezik i književnost, Odluku o osnivanju Odsjeka i obrazovala Matičnu komisiju[8].
Na Odsjeku se permantno radilo na inoviranju nastavnih planova i programa s osnovnim ciljem da se stvore što povoljniji uslovi studentima da se u toku studija informišu o svemu što je od značaja iz jezičkih disciplina i književnosti naroda Jugoslavije za sticanje pravih znanja i razvijanje sposobnosti, što je i osnovno za uspješan rad u struci. Posebna pažnja je poklonjena stvaranju nastavnog programa iz crnogorske književnosti, imajući u vidu činjenicu da se ta disciplina prvi put unosi u nastavni plan četvorogodišnjih studija. Radi rasvjetljavanja osnovnih pitanja iz ovog predmeta, organizovan je i naučni skup na temu: Periodizacija crnogorske književnosti.[9]
(Nastaviće se…)
[1] Univerzitet Crne Gore je osnovan 1974. godine – 2. aprila, te godine, predstavnici tri fakulteta (Ekonomskog, Tehničkog i Pravnog iz Titograda), dvije više škole (Pedagoške akademije iz Nikšića i Više pomorske škole iz Kotora) i tri samostalna naučna instituta (Istorijskog, Poljoprivrednog i Instituta za biološka i medicinska istraživanja iz Titograda) usvojili su Samoupravni sporazum o udruživanju u Univerzitet u Titogradu; 29. aprila, iste godine, konstituisana je Skupština Univerziteta, kao organ upravljanja Univerzitetom, koja je, potom, izabrala sve ostale, Samoupravnim sporazumom predviđene, organe Univerziteta: predsjednika i potpredsjednika Skupštine, Izvršni odbor Skupštine, rektora i dva prorektora. Time je okončan proces osnivanja Univerziteta. (…) Crnogorskom univerzitetu je dodijeljena (…) izuzetno značajna društvena uloga; od njega se očekivalo maltene čudo – da radikalno preokrene, preporodi sveukupnu privrednu, kulturnu i društvenu stvarnost Crne Gore; on je pozicioniran na sam vrh profesionalne piramide. (R. Kilibarda, 35)
Kilibarda je u pomenutoj monografiji iznio podatke i o naučnicima koji su obavljali funkciju rektora, za period do 1999. godine. Prvi rektor bio je prof. dr Mirčeta Đurović (1974-1978), potom prof. dr Miljan Radović (1978-1982), prof. dr Milinko Šaranović (1982-1986), prof. dr Miloš Radulović (1986-1990) i prof. dr Božidar Nikolić (1990-1995). Nakon Nikolića, posao rektora obavljali su prof. dr Ratko Đukanović (1995-1999) i prof. dr Siniša Stanković (2000-2008). Uz rektora, ključne poluge Univerziteta povlačene su i sa mjesta predśednika Skupštine Univerziteta, predśednika senata Univerziteta, predśednika Izvršnog odbora Skupštine Univerziteta, prorektora i prorektora-studenta.
[2] Da bi ojačale svoju poziciju u odnosu na sve slabiju federaciju, republičke birokratije sve snažnije insistiraju na svom posebnom obrazovnom sistemu, pravdajući to specifičnostima kulturno-umjetničkog stvaralaštva. Zato su i komisije za sastavljanje tog programa naročito za društveno-jezičku grupu predmeta, starale se da se zastupe specifičnosti crnogorskog kulturno-umjetničkog razvoja. Međutim, valja konstatovati, da se osobito komisija za srpskohrvatski jezik, prvenstveno rukovodila estetskim i pedagoškim principima pri izboru školske lektire, tako da je od 99 djela (štiva) predviđenih za lektiru u osnovnoj školi samo 12 od autora iz Crne Gore (računajući i narodne pjesme). Ni u poznavanju društva nije se pretjeralo sa ’lokalnim patriotizmom’. Ni autori programa istorije, iako se to od njih najviše tražilo, nijesu pretjerali u favorizovanju istorije Crne Gore. (Miloš Starovlah, Istorija školstva u Crnoj Gori, CID, Podgorica, 2007, 289)
[3] Funkciju direktora ili dekana u toj instituciji obavljali su Jagoš Jovanović (1947-1950), Niko J. Martinović (1951-1959), Milutin Stojović (1959-1963), Mihailo Pajković (1963), Radule Sekulić (1963-1971; 1974-1976; 1978.), dr Novak Kilibarda (1971-1972), Danilo Šćepanović (1972), Dušan Nikolić (1972-1974), dr Tomislav Žugić (1976-1978), dr Slobodan Vukićević (1978-1982; 1991-1994), dr Branko Radojičić (1982-1986), dr Blagoje Cerović (1986-1991), dr Miladin Vuković (1994-1998; 1999) i dr Bojka Đukanović (1998-2008).
[4] Rade Delibašić, Filozofski fakultet u Nikšiću (1977- 2002), Filozofski fakultet, Nikšić, 2003, 67.
[5] Dr Vojislav Nikčević, Crnogorska književnost u nastavnom planu, Nikšićke novine (Nikšić), 4. 3. 1977, 11.
[6]Naime, budući program valja da obezbijedi da se marksistički utvrde putevi i konture razvoja crnogorske književnosti, njezina fizionomija, na bazi uvažavanja principa istoričnosti i estetičkih načela, što će reći onih pojava koje je književno-istorijski i umjetnički najbolje predstavljaju. (Dr Vojislav Nikčević, Crnogorska književnost u nastavnom planu, 11)
[7]Sasvim je prirodno što je dobila nešto veći broj časova od drugih južnoslovenskih književnosti. Dužnost nam je i obaveza da mi najviše izučavamo i poznajemo svoju literaturu. Ako to ne činimo, ne možemo očekivati od drugih da to rade. Ustaljena je praksa na jugoslovenskim fakultetima da nacionalne književnosti u svojim sredinama imaju karakter matičnih literatura, da su obimom, fondom časova i kadrovski jače zastupljene, teorijski i metodološki više produbljene od ostalih. A to ima i praktičnu korist: kao takve one su u stanju da drugim fakultetima pruže stručnu pomoć u izradi njihovih nastavnih planova i programa, u izvođenju nastave, izradi i odbrani magistarskih i doktorskih disertacija i u dr. vidovima rada. (Vojislav Nikčević, Dopune programa crnogorske književnosti, Pobjeda [Titograd], 3.6.1982, 11)
[8] Matičasrku komisiju su, prema Zapisniku sa śednice Skupštine RSIZ usmjerenog obrazovanja od 31.03.1979. godine, ušli: dr Radule Sekulić, prorektor Univerziteta u Titogradu, Čedo Vuković, književnik, sekretar Odjeljenja umjetnosti CANU, dr Slobodan Vukićević, dekan Nastavničkog fakulteta, dr Živojin Stanojević, univerzitetski profesor iz Beograda, dr Ksenija Milošević, univerzitetski profesor iz Sarajeva, dr Miloš Bandić, univerzitetski profesor iz Beograda, dr Svetozar Petrović, univerzitetski profesor iz Novog Sada i Sava Stevović, savjetnik u stručnoj službi RSIZ usmjerenog obrazovanja.
[9] Rade Delibašić, Filozofski fakultet u Nikšiću (1977- 2002), 70.