Foto: privatna arhiva

Ovaj prilog dio je projekta Forum crnogorske kulture. Tekst je zabranjeno preuzimati bez pisane dozvole redakcije…

Prije petnaestak godina grupa stručnjaka iz institucija kulture sa Cetinja odlučila se na obilazak Skadarskog jezera brodom. Iako se radilo o neformalnom druženju, povod su bile glasine da je Mitropolija crnogorsko-primorska tokom svojih građevinskih avantura izmijenila izgled manastira, samim tim trajno ih devastirajući. Sa tog putovanja ostala su tri upečatljiva sjećanja.

Prvi je bio da je svaki manastir „obnovljen“ bez osvrta na originalni izgled s ciljem preoblikovanja tih kulturnih dobara u nešto što se ne veže za pomenuti kraj. Kičasto je pokušano da se nametne strani kulturni stil da bi se valjda predstavio kulturni uticaj tog stranog stila na ovo područje. Najteža devastacija zatečena je na crkvi svetog Đorđa koja je i pored restauratorskih radova i stručnih planova za obnovu devastirana nestručnim zahvatima pri kojima su uništeni stariji tragovi crkve.

Drugi je bio da ni tada kao ni danas institucije apsolutno ništa nijesu uradile po pitanju ovakvog varvarizma.

Ipak, najupečatljivije mi je ostalo treće sjećanje. Momak koji nas je vozio, slušajući nas kako govorimo o tome kako je teško prići samim ostrvima, kroz zube je u polubijesu kazao „što im ne pomognemo!?“ U svojoj mladoj naivnosti valjda sam smatrao da je opšte poznato da crkva ne čuva već devastira pravoslavna kulturna dobra Crne Gore te da raspolažu ogromnim izvorom finansija. Dodatnu odbojnost je stvarala činjenica da je u tim godinama pravoslavna crkva više puta bila prozivana da skriva ratne zločince iz ratova 90-ih i proglašava za svece i promoviše ratne zločince iz Drugog svjetskog rata. Očigledno da i pored konkretnih dokaza o devastaciji, većina pripadnika našeg društva tada, kao ni danas, nije dijelila moje zgražavanje.

Sve tri situacije su tokom sljedećih deceniju i po nastavile da se sinhronizovano razvijaju, dok nijesmo došli do današnje situacije, odnosno do stanja temeljne devastacije crnogorskog kulturnog pejzaža.

Kulturni pejzaž čine svi elementi kulture koje smo naslijedili. U slučaju Crne Gore, koja je dio kulturnog pejzaža Mediterana, radi se o slojevitom i isprepletanom nasljeđu koji se proteže kroz tri milenijuma, a koji je nastao pod uticajem najznačajnijih civilizacija Evrope. Ključnu vrijednost našeg kulturnog pejzaža predstavlja granični civilizacijski karakter ovog prostora. Pod time podrazumijevam isprepletanost grčke i rimske (latinske) kulture, pravoslavlja i katoličanstva, Venecije i Osmanlija (Islama) i drugih, uz specifičnost lokalnog crnogorskog (ilirsko, slovensko, vlaškog) karaktera. Dodatnu kompleksnost daje promjenljivost kulturnog pejzaža ne samo na region već i na nadmorsku visinu na kojoj se nalazi. Sve ovo karakteriše mnoge oblasti Mediterana, čineći ih jedne od kulturno najraznovrsnijim oblastima Evrope.

Kulturna baština koju smo naslijedili naravno da nije uvijek ostala sačuvana u izvornom stanju. I civilizacije i varvari koji su dolazili na ovaj prostor su uništavali, premještali, mijenjali i dograđivali. Primjeri za to su crkva Svetog Luke u Kotoru gdje se vidi nekoliko slojeva nadgradnje, ili Gradina Martinići gdje su u crkvi ugrađeni elementi bazilike iz Duklje, ili crkva u Ulcinju na kojoj je dodat minaret. Sva ova kulturna dobra govore o burnoj prošlosti i bogatstvu događaja. Slično tome, pravoslavni hramovi u Crnoj Gori većinski su sastavljeni od raznih faza izgradnje, kulturnih uticaja, perioda obnove i razaranja. Svaki taj segment predstavlja zaseban kulturni sloj i priču koja upotpunjuje bogatstvo našeg nasljeđa.

Tako je bilo dok ga neimari velikodržavnih ideja nijesu dohvatili. Nije u potpunosti tačna ocjena da je devastacija crnogorskog pravoslavnog nasljeđa započeta 1990-ih. Postoje ozbiljne tvrdnje da tokom obnove 1979. godine hramovi nijesu vraćani u izvorna višeslojna stanja, već im je naglašen jedan sloj. Ostaviću čitaocu da pretpostavi koji. Ovdje bi mogli da navedemo i druge faze devastacije, pogotovo u slivu Bojane, ali proces namjerne devastacije tokom obnove nakon zemljotresa 1979. godine možemo ideološki da povežemo sa devastacijom nakon 1990-ih. Ako se čitalac zapita odakle sad nacionalistička ideologija u komunističkoj Jugoslaviji, molim da se vrati na početak tekst i objašnjenje kako su sve devijantne političke doktrine koje nas dan danas opterećuju zapravo nastale 80-ih.

Kleronacionalistička ideologija, osmišljena i promovisana od strane jednog dijela kasnog komunističkog rukovodstva, u vjerskim zajednicama je vidjela ključnog igrača za oživljavanje poraženih ekstremnih ideologija i njihovo širenje kod nezadovoljnih narodnih masa. Pored njih, svoju ulogu su našli i razni pisci, pjesnici, slikari i glumci, međutim, najveći uspjeh je imala crkva koja ne samo da je podržavala vaspostavljanje nacionalističkih doktrina, već je koncipirala i svoju mnogo rigidniju verziju istog procesa.

Nasilna smjena crnogorskog rukovodstva tokom AB revolucije 1988/1989. godine ostvarena je uz pomoć crkve i dovela je do jačanja crkvenog uticaja u Crnoj Gori. Iako će primarna velikosrpska ideja biti poražena 1998. godine, njen ključni egzekutor će nastaviti sa svojim radom. Do 2003. godine procjena je da je 1/3 crnogorskog sakralnog nasljeđa raznim izmjenama i doradama već bilo devastirano. Taj proces se samo ubrzao u naredne dvije decenije.

Početkom 21. vijeka je bilo jasno da svi graditeljski poduhvati Srpske pravoslavne crkve na prostoru Crne Gore imaju dva cilja. Prvi je da isključivo promoviše graditeljske stilove vezane za državu Srbiju. Drugi je da tokom „obnove“ ukloni sve graditeljske elemente koje svjedoče ili o drugim uticajima ili o autohtonom umjetničkom iskazu. Primjetna je i treća intencija, a to je da se uklone tragovi vjerskog nasljeđa koje je starije od Nemanjića. To je posebno primjetno kod hramova na primorju koji su svi za par vjekova stariji od prve srpske dinastije, a navodno su svi do jednog podignuti od strane njih.

Namjera homogenizacije crnogorskog pravoslavnog kulturnog nasljeđa ima jasan cilj. To je unisono vezanje za jedan istorijski proces, bez obzira na devastatorske posljedice takvog pristupa. Nije bitno nasljeđe hrišćana, katolika i pravoslavaca Prevalisa, Duklje, Zete, Balšića, Crnojevića, Petrovića i mnogih drugih, sve je dozvoljeno sterilisati u cilju promocije jedne, za prilike Mediterana, relativno siromašne srednjovjekovne kulture.

Unificiranje kulturnog nasljeđa Crne Gore na ovoj razini ne može se drugačije sagledavati bez kroz prizmu kulturocida. Bogatstvo i specifičnost cijelog prostora, njegov multikulturalni karakter, se uništava u svrhu degradacije i integracije u stranu cjelinu. Naravno da najveću odgovornost za takvo stanje snose institucije i stručnjaci koji su trebali da zaštite kulturnu baštinu, uz napomenu da značajan broj njih apsolutno ne vidi nikakav problem u devastaciji i aktivno pomaže u izvršenju iste. Međutim, odgovornost je prije svega na društvu koje se apsolutno nije ni interesovalo za ove procese. Društvo koje dozvoljava, čak i podržava, uništenje svoje kulture, ne može da se mijenja na bolje.