Foto: privatna arhiva

Goran Pajović piše za Fokalizator o Crvenoj stijeni. Kolumna je dio projekta “Crna Gora anfas” posvećenog značajnim ličnostima crnogorske književnosti, slikarstva, lingvistike, istorije, muzike i muzikologije, teatra… kao i manje poznatim i za savremeno crnogorsko društvo ośetljivim temama iz sfere crnogorske istoriografije. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i medija, sredstvima iz Fonda za podsticanje pluralizma i raznovrsnosti medija.

Lokalitet Crvena stijena je više od 70 godina poznat kao jedno od najznačajnijih praistorijskih arheoloških nalazišta na Balkanskom poluostrvu. Mnogo bitnih stvari izdvaja ovo nalazište od drugih, kao što su: kontinuitet ljudske okupacije od srednjeg paleolita do bronzanog doba (3. milenijum p.n.e.) sa ukupnom dubinom kulturnog sloja od preko 20m. O značaju lokaliteta i arheološkom materijalu iz različitih slojeva, pisali su mnogi vodeći arheolozi, što je rezultiralo velikim brojem članaka i publikacija o mnogim segmentima ovog lokaliteta. Cilj ovog kratkog članka je da pruži kratku sublimaciju najznačajnijih aspekata Crvene stijene i njen značaj za nacionalnu i međunarodnu arheologiju.

Crvena stijena se nalazi u zapadnom dijelu Crne Gore, na samoj granici sa Bosnom i Hercegovinom, u selu Petrovići, opština Nikšić. Visoko u brdu, iznad nekadašnje rijeke Trebišnjice, a danas vještačkog Bilećkog jezera, nalazi se potkapina (abri) usječen u liticu od krečnjaka i dolomita, obojenu u crveno oksidima gvožđa, po čemu je ovaj lokalitet i dobio ime Crvena stijena. Lokalitet je otkriven 1954. godine kada su Alojz Benac (jedno od najzvučnijih jugolovenskih imena arheologije u XX vijeku, Narodni muzej Sarajevo), Dimitrije Sergejevski i prof. Jovan Ivović (direktor Nikšićkog muzeja) istraživali opštinu Nikšić u potrazi za arheološkim nalazima. Kada su stigli u selo Petroviće, mještanin Dušan Vasiljević pokazao im je nekoliko površinskih nalaza sa lokaliteta. Odmah po dolasku na lokaciju uočili su potencijal koji ovaj lokalitet nudi. Vremenom, njihova zapažanja ne samo da će se pokazati opravdanim, nego će premašiti sva njihova očekivanja.

Lokalitet Crvena stijena nalazi se 32 km od današnjeg Jadranskog mora, na otprilike 700 metara nadmorske visine. Otvor potkapine je okrenut ka jugu/jugozapadu, što ga štiti od hladnih sjevernih vjetrova. Zaklon, koji je formiran u krečnjaku dinarskog krasa, je veliki, sa otvorom širine 26 m i prostire se prema unutra na površini oko 15 m (20-25 m u nižim slojevima). Kulturne naslage slojeva su zarobljene na unutrašnjoj kosini sedimenta. U godinama arheologije koje su nadošle ispostaviće se da su simbioza klimatskih uslova i mikrolokacije sa svim svojim benefitima, pogodovale da ovaj lokalitet bude stanište mnogih grupa ljuda, kako u našoj, iz arheološke perspektive, mlađoj tako i našoj najdubljoj praistoriji.

Od svog otkrića 1954. godine, lokalitet je bio predmet nekoliko velikih istraživačkih projekata; podaci koje su iz njih proizišli pomogli su da lokalitet postane kritično tipsko mesto analogije za paleolit (najstarije kameno doba) na Balkanu. Zajedno je otkriven sukcesivan niz arheoloških slojeva dubine preko 20 metara, koji obuhvataju od bronzanog doba do srednjeg paleolita. Na lokalitetu je definisano preko 12 metara in situ sedimenata iz srednjeg paleolita. Arheološki su potvrđeni slojevi iz bronzanog doba, neolita, mezolita, nekoliko faza mlađeg paleolita, te sloj vulkanske erupcije i slojevi srednjeg paleolita.

Tako da se ,,najmlađi” slojevi (I-X) vezuju za epohe i kulture čiji su nosioci Hommo Sapiens Sapiens, odnosno današnji čovjek, zatim sloj vulkasnkog pepela kao reprezent jedne od najsnažnijih vulkanskih erupcija na sjevernoj hemisferi (sloj XI) i najveća sekvenca slojeva koji se pripisuju Hommo Sapiens Neanderthaliensis-u (slojevi od XII-XXXI), laički nazvani neandratalci. Upravo posljednja grupa slojeva, pokazaće da je ovaj lokalitet unikatan primjer sukcesivnog mjesta nastanjivanja u Evropi, sa visinom nastajanja od preko 10m kulturnog sloja.

Nakon kraće pauze, Đuro Basler iz Zemaljskog muzeja u Sarajevu 1960. godine nastavlja sa iskopavanjima u znatno širem obimu. Ponovo je proširena površina iskopavanja i Basler je uklonio slojeve gornjeg paleolita da bi se stigao do sloja XXIV na dubini od preko 14m. Sljedeće godine primjenio je istu metodologiju na ostatku površine iskopa, uklanjajući gotovo sve mezolitske i gornjopaleolitske slojeve u potrazi za najdubljim slojevima. U arheološkim kampanjama  1962. i 1963. godine fokusirao se na iskopavanje srednjeg paleolita i tom prilikom dostigao dubinu od 20,7 m i sloj XXXI. Iz statičkih razloga, površina iskopa se smanjivala sa povećanjem dubine postepenim napuštanjem terasa koje su nastale iskopavanjima, do sloja tefre.

Ovaj sloj vulkanskog pepela svjedoči o velikoj vulkanskoj erupciji na cca 40 000 p.n.e. Od ovog sloja kompletan prostor spušten je na najdublji nivo (sloj XXXI). Na ovom nivou, Basler je prekinuo dalja iskopavanja iako nije stigao do kraja naslaga kulturnog sloja. Postoje različite pretpostavke o tome da je ostalo još nedefinisananih najstarijih slojeva i kolika bi mogla biti njihova starost, ali buduća istraživanja će to jasno pokazati.

Naredne 1964. godine, nijesu vršena arheološka istraživanja, već su vršena geološka istraživanja. Rezultati kompletnog dobrog naučnog rada objavljeni su u monografiji 1975. godine koju je uredio Basler, u kojoj je predstavljen opis kamenih artefakata i kulturnu pripadnost za svaki sloj uz procese formiranja slojeva (Karl Brunnacker), pregled prikazanih životinjskih vrsta za svaki sloj (Mirko Malez), analizu relativnih mineraloških karakteristika.

Danas znamo da prethodna istraživanja najverovatnije nijesu stigli do žive stijene. Međutim poslednji slojevi su u veoma uskoj, takozvanoj “maloj pećini”, i tehnički više nijesu mogli da vrše istraživanja u tom uskom prostoru. Cjelokupna situacija sa tim dijelom lokaliteta obećava da se u tom segmentu može očekivati još kulturnih slojeva, što će uostalom biti predmet nekih budućih arheoloških istraživanja.