Foto: privatna arhiva
Nedugo nakon dolaska Italijana 1939. u Albaniji, presijom Bali i kombetara, na teritoriji između Skadra, Porto Hendeka i Tivarija, na takozvanoj „ južnoj neutralnoj zoni“ (mekoj liniji razgraničenja između Albanije i Crne Gore), formirani su administrativni punktovi i vojna kontrola zagovornika „Pravedne Albanije“ (Krajina, Šestani, Anamali, Porto Hendek i tok Bojane). Veći dio Tivarija sa okolinom, zakratko, uz prećutnu saglasnost Kraljevine Italije pripao je „slobodnoj Crnoj Gori“ – crnogorskim separatistima. U tom prostoru ilegalci sa obje strane (crnogorski i albanski komunisti) izvodili bi sitne sabotaže, rastao je otpor okupatoru. Tokom 1941, inicijativom jedne skadarske grupe komunista (u kojoj se tada nalazio Enver Hodža), tajnovitim stazama u Skadar odlaze na dogovore sa skadarskim komunistima neki članovi Oblasnog komiteta KPCG. U novembarskoj Rezoluciji KP Albanije ističe se namjera: „…da razvijemo ljubav i borbenu saradnju sa svim narodima Balkana, a pogotovo s narodima: srpskim, grčkim, crnogorskim i makedonskim, koji se herojski bore za svoje nacionalno oslobođenje“. U selu Labinot, kraj Elbasana, u martu 1943, na Prvoj zemaljskoj konferenciji KPA, KPJ, delegacija predvođena Blažom Jovanovićem, donijela je albanskom rukovodstvu Titovo pismo, u njemu sugestije za razvoj NOB-a Albanije. Na konferenciji je izabran Centralni komitet KPA, a za njegovog sekretara Enver Hodža. Odlučeno je da se stvori Narodnooslobodilačka vojska Albanije, a kao instruktor, ljeta 1943. u Albaniju je radi toga upućen Svetozar Vukmanović Tempo.
Vrijeme okupacije u kasabi nije bilo povoljno za djelovanje veće partizanske jedinice. Tajno partijsko rukovodstvo svoje djelovanje, u većini slučajeva, prenosi na štab u Mikulićima iznad Tivarija, u zabiti podno Rumije. Tokom rata kasabu Porto Hendek nisu zadesili silni pogromi, kakvih je u okruženju bilo napretek. Sporadična hapšenja i zlostavljanja ilegalaca, ludovanja i otimačine blagonaklonih ‘makaronaša’, nepromišljena pogibija grupe mladošću ponesenih ilegalaca pod Bijelom Gorom (na dan kad je njemačka motorizovana kolona ulazila u kasabu), balistički masakr kraj Bojane. Život i rad mjesnog stanovništva tokom italijanske i njemačke okupacije bio je snošljiv. Tokom engleskog bombardovanja, početkom decembra 1943. kasaba je izgubila dosta žitelja. Utjehu tom stradanju opet je poslala priroda. Maltene svih ratnih godina masline su donosile obilat i zdrav plod, a u dva maha na Solani su sakupljene rekordne količine soli. Međunacionalnih trvenja, uprkos mnogim izazovima, gotovo da nije bilo. Stare razmirice i zlopamćenja su zaboravljani, nacionalne i vjerske zađevice izbjegavane. Tih i trpeljiv narod, uvijek na oprezu, ne osobito voljan da iskreno prihvati drugog i drugačijeg, usvojio je principe pasivnog otpora, jednako koliko i meku kolaboraciju. Trebalo je sa što manje štete, uz što manje rasipanja negativne energije čekati bolja vremena. Životni nauk, stara vještina živovanja, dokazana mudrost u postupanju, naročito u teškim vremenima i tokom opsade pod tuđinom: “Më pak është shumë, paksa është më mirë (manje je više, malo je bolje), bila je ovdašnjem življu maltene genetski orijentir. Dva njihova životna principa: “Në turbull mos i bje” (Po mutnome nemoj udarati) i “Mos ia prish qefin askujt” (Nemoj nikome kvariti volju) učinili su ih ljudima tišine i rada. Različiti jesmo, ne mislimo isto o svijetu, vjeri i običajima, ali nama razmirice ne idu u korist. Svako će za sebe, ali za nevolju možemo i zajedno – tu smo da otrpimo i podijelimo i nesreće i veselja, da ostanemo svoji kao plemenici, ali da ne izgubimo ljudskost od Allaha zapovijeđenu. Jer svaka osveta je gubljenje vremena.
(Fragment iz rukopisa LAVIRINTI VALDINOSA)
