Foto: Fokalizator
Donosimo feljton prof. dr Vladimira Vojinovića o crnogorskoj usmenoj književnosti. Feljton je dio projekta “Crna Gora anfas” posvećenog značajnim ličnostima crnogorske književnosti, slikarstva, lingvistike, istorije, muzikologije… kao i manje poznatim i za savremeno crnogorsko društvo ośetljivim temama iz sfere crnogorske istoriografije i književne istorije. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i medija, sredstvima iz Fonda za podsticanje pluralizma i raznovrsnosti medija.
Sve aktivnosti na sakupljanju, odabiru i klasifikaciji crnogorskih legendi, bajki, basni i priča, Radoje Radojević utemeljio je tezom da su nastanak i geneza tih usmenih proznih formi u crnogorskoj književnosti proizvod preplitanja praslovenskih, paganskih, antičkih grčkih i antičkih rimskih s kasnijim hrišćanskim i otomanskim kulturnim tekovinama. Jasno je onda zašto crnogorska fantastika ima mnogo specifičnih crta, izraženih u posebnim mitskim predstavama ili u osobenim karakteristika opštepoznatih predstava i vjerovanja.[1] Naime, Radojević podśeća na istraživanja Rista Kovijanića i M. S. Drinova koji su govorili o tome da su na crnogorskome primorju postojale stare grčke naseobine, u kojima su nastajale legende o postanku gradova (Kotora, Budve i Ulcinja) te da su te i druge legende njegovali i romanizovani Iliri a potom i doseljenička slovenska plemena, i tome korpusu pridodavali legende o Teuti, o caru Dioklecijanu, tj. Dukljanu i druge. Zato je danas, usljed spajanja mitoloških elemenata, kultova, vjerovanja, običaja i tradicija, teško govoriti o tome koliko u crnogorskim legendama, bajkama, vjerovanjima, u narodnoj fantastici uopšte, ima elemenata prvobitno slovenskih, a koliko ilirskih, odnosno romanskih ili drugih.[2]
To je bila istorijska osnova Radojevićeva proučavanja legende. Za teorijsku osnovu on je pronašao uporište u stavu da je riječ o jednome od najstarijih oblika usmene književnosti, po fantastičnim sadržajima vrlo sličnome bajci a tijesno povezanome s mitom. Upravo, Radojević koristi termin fantastika kao zajednički imenitelj ili sinonim za legendu i bajku. On takođe tvrdi da uz legende idu i tvorevine koje ne spadaju u fantastiku, ali se njihovi sadržaji ne zasnivaju na istorijskim činjenicama, ili su te činjenice izmijenjene i pomjerene u tolikom obimu, da su dobile karakter legende. Odsustvo natprirodnih sila u njima čini da djeluju realnije. (…) Često su vezane za poznate junake i druge znamenite ličnosti, za tradicije o postanku bratstava, plemena, naselja i gradova, za nastanak toponima i prezimena, za porijeklo pravnih i drugih načela i običaja itd.[3]
Prema jednoj teorijskoj tezi (pa i prema međunarodnoj klasifikaciji narodnih proznih vrsta) koja je bila aktuelna u periodu nakon Drugoga svjetskog rata, legendarna priča, ili legendarna pripovijetka, posmatrana je kao folklorizovani oblik apokrifa i srednjovjekovnih žitija. Dakle, posmatrana je kao oblik koji je prije svega bio usmjeren na uspostavu kulta jedne svetačke ličnosti u narodu, te koji je u tu svrhu crpio argumentaciju iz domena fantastičnoga, čudesnog. Čudo je tretirano kao jedno od ključnih „oružja“ glavnih likova legendi i kao narativni dokaz da su ti likovi zasluživali status svetaca. Prema toj teorijskoj pretpostavci, forma legende sazdana je tako da pretpostavlja vjerodostojnost kazivanja, s tendencijom da se u nju vjeruje, dok se njena sličnost s bajkom ogleda ne toliko u fantastičnim motivima koliko u višeepizodičnosti.[4] No, bitnije od svega vezanoga za tu teorijsku pretpostavku je izvor legende – pisani dokument. Kao i stav da je sadržina toga dokumenta postala narodna, odnosno da je folklorizovana.
Da li je ova teza do kraja precizna i što onda podrazumijevati pod crnogorskom legendom?
Savo Vukmanović je, analizirajući predanja i legende durmitorskoga kraja, konstatovao da je upravo durmitorsko područje bogato narodnim pričama kojih ima raznovrsnih, sa već poznatim motivima, samo sa nešto izmijenjenim i prerađenim sadržajem, i novih, najvjerovatnije lokalnog postanka.[5] On dodaje da su mеđu tim narodnim pričama i narоdna prеdanja i lеgеndе kојih ima mnogo i različitоga su karaktеra, a u kојima se gоvоri о pоstanku izvјеsnih mјеsta i njihоvih naziva u vеzi s dоgađaјima i ličnоstima pо kојima su i dоbili imе i о izvјеsnim čudеsnim zbivanjima, kao i da ima i fantastičnih kоје gоvоrе о natprirоdnim bićima, о svеcima i nеkim čudеsnim pојavama pо kојima su nastali mnоgi nazivi, tе da ima i оnih u kојima ima pоmеna i о duhоvima, đavоlima, vilama i krilatim kоnjima kојi sе pојavljuјu i živе u visоkim planinama i dubоkim јеzеrima.
Nasvježiji teorijski opis crnogorske legende dao je Novak Kilibarda. On smatra da su legende nastale iz potrebe da se objasni neka pojava u prirodi, u ljudskome životu i u istoriji. To je po pravilu kratka priča jednostavne kompozicije. Kako je istakao Vido Latković, objašnjenja u legendi su naivno fantastična, a kad raspolažu realističkijem pojedinostima legende su uglavnom izmišljene. Čak i kad se veže za istorijsko predanje dokazi su prepušteni fantastici zato što su motivi legende pretežno internacionalnog smjera. Mogu se razlikovati dva vida legendi: jedne koje govore o mjestima i druge koje govore o licima, iako je vrlo česta pojava da su u istoj legendi spojena ta dva njezina vida.[6]
(Nastaviće se…)
[1] Vilina gora: antologija crnogorskih legendi (priredio Radoje Radojević). Titograd: Grafički zavod. 1971, 21.
[2] Ibid, 16.
[3] Ibid, 31-32.
[4] Rečnik književnih termina. Beograd: Nolit. 1986, 391.
[5] Dr Savo Vukmanović. „Predanja i legende oblasti Durmitora“, u: Rad XXII-og kongresa Saveza udruženja folklorista Jugoslavije na Žabljaku 1975. godine. Cetinje, 1985, 24.
[6] Novak Kilibarda. Istorija crnogorske književnosti I: usmena književnost. Podgorica:Institut za crnogorski jezik i književnost. 2012, 199.
