Foto: Akademija Milovan Đilas / Boris Đurović
Urednik za istoriografiju u redakciji Fokalizatora Miloš Vukanović u nastavcima razmatra složene odnose migracija i društveno-političkih strujanja u Crnoj Gori. Ovaj prilog dio je Fokalizatorovoga projekta Forum crnogorske kulture, koji je podržan u Ministarstvu kulture i medija. Nije dozvoljeno preuzimati sadržaj priloga bez pisane saglasnosti redakcije
Često kada govorimo o prošlosti Crne Gore, na opštedruštvenom ili ličnom nivou, nezaobilazna tema su migracije. Naseljavanja, iseljavanja, bježanja, progoni, ekonomske i druge migracije su sastavni dio mnogih porodičnih i lokalnih istorija, što ne treba da čudi. I pored opsesivnog stava nacionalističke interpretacije istorije da pravo jednog naroda na zemlju proizilazi iz vjekovne naseljenosti tog prostora, u većem dijelu svijeta, a pogotovo u Evropi, ne možete naći predio koji nije prošao kroz nekoliko faza migracija. Balkansko poluostrvo, kao jedan od ključnih autoputeva migracija populacija i ekspanzija carstava, ne da nije izuzetak, već je zasigurno jedno od najmigratornijih zona Evrope.
Imajući to u vidu, iz naučne ali i zdravorazumske perspektive, ideja o nepromjenjivosti „vjekovnih ognjišta“, odnosno istorijskog prava na zemlju na osnovu kontinuiteta naseljenosti, je nelogična. Da ne bi bilo zabune, ovaj tekst nema namjeru da ospori naš suverenitet nad prostorom na kojem živimo, to pravo nam je dato i osigurano Ustavom. Dodatno, mi građani Crne Gore smo „vlasnici“ apsolutno svog kulturnog nasljeđa na prostoru Crne Gore od praistorije do danas.
Cilj ovog teksta je da razobliči nakaradnost ideja onih koji na osnovu navodnog etničkog, vjerskog i kulturnog kontinuiteta smatraju da imaju veće pravo od svojih sugrađana drugačijeg porijekla i/ili vjere i da je samo jedna, bilo koja, usko definisana nacionalna interpretacija naše prošlosti prihvatljiva. Takođe, želja je da se ukaže na neosnovanost feudalizacije crnogorskog kulturnog prostora na nacionalne zajednice ili manipulativnost politika koje smatraju da imaju pravo na teritoriju ili kulturnu baštinu u drugoj državi.
Dodatno, ovaj tekst nema namjeru da stane na bilo čiju stranu trenutnih rasprava o migratornim politikama. Te politike se donose na osnovu potreba i problema trenutnog stanja i suštinski ne mogu biti naslonjene na nekompletne interpretacije prošlosti.
Interpretacija koja će u daljem tekstu biti izložena jeste nekompletna. Ne samo jer se ne radi o opsežnoj naučnoj studiji, već jer za cijeli niz migratornih procesa imamo samo naznake. Ne postoji vijek u crnogorskoj istoriji, a da neki dio današnje teritorije nije bio obuhvaćen određenim pomjeranjem stanovništva. Trenutno mi možemo samo da očitamo konture određenih ključnih procesa u cilju kreiranja prvobitne slike. Uz veliku napomenu da ta slika niti je kompletna niti je konačna.
Kontinuirane migracije
Na početku potrebno je navesti dva interna kontinuirana migratorna procesa koji su sastavni dio svakog društva geografski vezanog za sjeverni Mediteran. Ovi procesi su u kontinuitetu bili zastupljeni u Crnoj Gori i regionu sve do uspostavljanja savremenog društvenog sistema krajem XIX vijeka i industrijalizacije tokom XX vijeka.
Prvi, da ga nazovemo horizontalni, proces odnosi se na migraciju stočarskih zajednica. Dinaridi, kao neprekidna geografska cjelina, su od vremena antike predstavljali slobodnu zonu za migraciju stočarskih zajednica koje veoma često nijesu marile za granice i zakone carstava. Neke od njihovih migracija jesu bile uslovljene čvršćom kontrolom ili vojnom intervencijom centralne vlasti velikih carstava, ali efekat takvog djelovanja tek će biti osjetan od XV vijeka. Međutim, ni tada nikada neće biti u potpunosti zaustavljen. Ono što je važno za crnogorsku istoriju jeste činjenica da većinu njene teritorije čine brda i planine pogodne za održavanje stočarskog načina života i da su migracije ka njoj često bile sprovedene od strane populacija istog ili sličnog ekonomskog ustrojstva. Iako zastupljene, veoma je teško potvrditi veće i brže migracije od zemljoradničkih ka stočarskim krajevima.
Drugi (vertikalni) proces predstavlja konstantno umjereno migriranje planinsko ruralne stočarske populacije ka urbanim jezgrima primorja i basena Skadarskog jezera. Proces zastupljen u Mediteranu još od vremena antike odigrava se tako da urbana populacija tokom vremena uslijed ekonomskog razvoja, ali i političke nestabilnosti, ratova, bolesti i sl. u jednom trenutku počinje da stagnira. Dalji razvoj urbane populacije vezan je za konstantan priliv seoskog, a u slučaju Mediterana obližnjeg planinskog stanovništva. Taj proces je kroz turbulentne vjekove Sredozemlja uvijek omogućavao da urbana jezgra nastave da žive i pored niza demografskih katastrofa koje su ih zadesile. Ovaj proces je ograničavan i usmjeravan uspostavljanjem granica carstava pogotovo nakon XV vijeka, ali suštinski nije prekinut do današnjeg dana. Basen Skadarskog jezera je do XIX vijeka suštinski prolazio kroz isti proces, ali viševjekovna politička nestabilnost i konačno uspostavljanje granice između Crne Gore i Albanije 1878/1912. godine je dovela do njegovog kraja.
Kada imamo u vidu ova dva procesa, migratornu sliku možemo da upotpunimo sa migratornim procesima koji su bili uslovljeni spoljnim političkim ili drugim faktorima. Migracije koje će u daljem tekstu biti navedene su dovoljno prepoznate da se nađu u najznačajnijoj crnogorskoj stručnoj literaturi, međutim, još jednom, nikako se ne može zaključiti da su jedine.
Od antike do dolaska Slovena
Priču o migracijama u Crnoj Gori započinjemo par milenijuma prije nove ere. U periodu između 3000 i 2000 godina prije nove ere uočljive su najmanje tri migracije ka ovim prostorima, pretežno iz stepskih područja istočne Evrope. Tokom tih migracija prethodno starije stanovništvo je bilo ili potisnuto ili najvjerovatnije asimilirano. Ključna, četvrta migracija odigrala se u periodu između 7. i 5. vijeka prije nove ere kada dolazi do jake ekspanzije grčke kulture na stanovništvo koje je živjelo na prostoru Crne Gore. To stanovništvo grčki, a kasnije rimski izvori nazivaju Ilirima. U vjekovima prije rimskog osvajanja zabilježene su i druge migracije preko Balkana, prije svega tračke i keltske, čiji elementi su ostavili trag na lokalno stanovništvo.
Ovdje treba dati važnu napomenu. Iliri nijesu bili homogena etnička grupacija, već skup plemena koje će kasnije Grci i Rimljani nazvati jednim imenom jer je iz njihovog ugla gledanja ta grupacija imala sličnu kulturu. Iliri su predstavljali kompleksnu grupaciju sa značajnim razlikama među sobom. Ne možemo tvrditi jesu li Iliri kao skup plemena došli na Balkan ili su se s vremenom formirali, ali iz istorijskog ugla, uzimamo ih kao prvi kulturni sloj koji je ušao u kreiranje političkih tvorevina na ovom prostoru.
Rimska republika je započela osvajanje teritorije današnje Crne Gore u prvom vijeku prije nove ere, da bi u dugom procesu od skoro vijek polako učvršćivala svoju vlast. Nakon uspostavljanja kontrole i početka izgradnje infrastrukture rimskog društva, sada već Rimsko carstvo je aktivno podsticalo naseljavanje veterana. Dodatno, ne treba izgubiti iz vida sigurnost i povezanost samog carstva koje je omogućavalo podanicima iz raznih oblasti da započnu svoj život negdje drugo.
Ovdje treba napraviti pauzu u presjeku da bi se na kratko sagledala kulturno/etnička kompleksnost antičke populacije na ovom prostoru, prije svega jer će slična slojevitost biti zastupljena skoro tokom cijele istorije Crne Gore. Tokom nekoliko vjekova rimske vladavine lokalno ilirsko stanovništvo je latinizirano, naseljavani su veterani, dok se u primorskim gradovima osjećao jak trag helenističke kulture. Međutim, treba imati u vidu da su ovi kulturni slojevi bili zastupljeni samo u ravničarskim predjelima, dolinama rijeka, uz glavne komunikacije kao i u primorskim oblastima.
Relativna stabilnost rimskog društva je trajala do 4. vijeka nove ere kada je nakon skoro vijek i po unutrašnjih problema započeo možda i najznačajniji migratorni proces u evropskoj, a samim tim i regionalnoj istoriji – Velika seoba naroda. Same seobe su započele keltskim i germanskim pomjeranjima još za vrijeme Rimske republike. Tokom cijelog trajanja carstva razni narodi su prelazili Dunav i Rajnu i ulazili u sukob sa njim ili ulazili u njegovu službu. Međutim, tek krajem 4. vijeka dolazi do masovnog migratornog procesa koji će obilježiti ne samo etničke već i ključne političke promjene na Starom kontinentu.
U periodu 5. i 6. vijeka, dok su na ostacima Zapadnog carstva nastajale prve proto države, Vizantija je uspjela da sačuva i proširi posjede na Balkanu. Za vrijeme vladavine Justinijana (od 527. do 565. godine) granice carstva su proširene i došlo je do privremene stabilizacije. Smatra se da su hrišćanske bazilike u samom gradu Duklji napravljene u ovom periodu, što govori o tome da je grad s okolinom i dalje živio. Ipak, s istoka je došla velika kuga (Justinijanova kuga) koja je, smatra se, pobila skoro polovinu populacije carstva. Ovo je samo bio vrhunac vjekova nestabilnosti koji su inače uticali na smanjenje populacije ovih krajeva.
Tu dolazimo i do novih migracija koje su ostavile trag na prostoru Crne Gore. Balkan je par puta poharan od strane nekoliko germanskih plemenskih saveza ili plemena turansko-tatarskog (centralno azijskog proto turskog) porijekla. Međutim, od svih upada samo će dvije etničko-kulturne grupacije ostaviti materijalno i moguće etničko nasljeđe. Radi se o Gotima i Avarima.
Goti, prije svega Istočni Goti ili Ostrogoti, su germanski narod koji će imati presudnu ulogu u padu Zapadnog rimskog carstva, a koji su tokom 6. vijeka u određenoj formi i za istorijski relativno kratko vrijeme vladali i djelovima Balkana. Na prostoru Crne Gore imamo nekoliko njihovih tragova, prije svega u imenu tvrđave Onogošt. Ono što treba imati u vidu, na osnovu istraživanje hrvatskih istoričara, jeste da su Ostrogoti činili relativno mali dio populacije, pretežno upravno vojnog kadra, iako je očigledno da su bili prisutni u mnogim gradovima na primorju. Samim tim, pokušaji određenih istoričara da južnoslovenskim narodima pripišu gotsko-germansko porijeklo je neosnovan i produkt nacionalističkih tendencija. Teza koju ne treba isključiti jeste ona koja govori o uticaju te relativno male populacije na formiranje prvih feudalnih društava kroz proces sličan onome u istočno-slovenskim zemljama.
Poput Istočnih Gota i Avari su istorijski relativno kratko bili prisutni na prostoru Crne Gore. Nauka smatra da određeni toponimi vuku porijeklo od ovog nomadskog naroda iz centralnoazijskih stepa, te samim tim ne treba isključiti zadržavanje makar njihovih manjih grupa na ovom prostoru. Na kraju, sve ove migracije predstavljaju obogaćivanje našeg kulturnog nasljeđa, ali ipak blijede prema najznačajnojoj migraciji u istoriji Crne Gore, migraciji Slovena.
(Nastaviće se…)
