Foto: Fokalizator

Donosimo feljton prof. dr Vladimira Vojinovića o crnogorskoj usmenoj književnosti. Feljton je dio projekta “Crna Gora anfas” posvećenog značajnim ličnostima crnogorske književnosti, slikarstva, lingvistike, istorije, muzikologije… kao i manje poznatim i za savremeno crnogorsko društvo ośetljivim temama iz sfere crnogorske istoriografije i književne istorije. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i medija, sredstvima iz Fonda za podsticanje pluralizma i raznovrsnosti medija.

Nepune dvije godine nakon pojavljivanja Medeničine antologije, titogradski Grafički zavod objavio je antologiju crnogorskih poslovica i izreka.[1] Priređivač Niko Simov Martinović načinio je izbor iz ogromnoga korpusa crnogorskih poslovica, izreka, blagoslova, kletvi i zakletvi kako bi pokazao po kojim su nepisanim zakonima živjela crnogorska plemena. Ovim stavom Martinović je ukazao na etičke, odnosno ideološke dimenzije i status ovih kratkih proznih formi među crnogorskim plemenima. Sublimacija višemilenijumskoga iskustva i napregnut jezički potencijal rezultirali su pojavom proznih oblika koji su, osim nepisanih pravila po kojemu su se sistemi upravljali, predstavljali ujedno i definicije brojnih prirodnih pojava, pojava u društvu i tipova ljudskih karaktera.

To je i razlog da je Martinović sistematizovao ove sitne prozne vrste koristeći metod dva eminentna znalca Crne Gore, Valtazara Bogišića, jugoslovenskog naučnika, i Pavla Apolonoviča Rovinskog, ruskog naučnika,[2] odnosno to je razlog da je poslovice razvrstao po problemima na relaciji čovjek – zajednica – država, dobivši veliki broj motivsko-tematskih cjelina u koje je svrstavao pojedine prozne vrste. Mana ovoga modela je u tome što su pri takvoj klasifikaciji potpuno zanemareni strukturalni obrasci tih usmenih proznih vrsta, zbog čega je izostalo razlikovanje elementarnih, teorijski uspostavljenih kategorija. Naime, iako je u podnaslovu knjige koristio pojmove poslovica i izreka, sadržaj antologije raspoređen je prema pojedinim tematskim i motivskim krugovima, u okviru kojih se javljaju poslovice, blagoslovi, kletve i zakletve. Izreke su izostale, bar u podnaslovima motivsko-tematskih cjelina, pa je ostalo nejasno da li je Martinović pojmove poslovica i izreka tretirao kao sinonime, odnosno kao izraze koje označavaju istu vrstu usmene proze, i ako jeste, zašto su se oba pojma našla u podnaslovu antologije. Moguće da ih i nije tako tretirao, ali ono što je evidentno je da su se u odjeljcima namijenjenim poslovicama našle i brojne izreke. A razlika između strukture poslovica i strukture izreke je više nego očigledna: prve su uglavnom konstruktivno složenije, oslanjaju se na pozicije dva ili više sintagmema, sačinjene su od prosto-proširenih ili složenih rečenica, tj. od međuzavisnih segmenata koji funkcionišu po principu paralelizma, katkad s kondicionalnim, uslovnim ustrojstvom (ako, kad…) i kao takve predstavljaju definicije problema i pojava u društvu i među ljudima; druge su, pak, jednostavniji oblici, najčešće su to dvočlani ili tročlani sintagmemi, i kao takve su konkretni opisi stanja definisanih poslovicama, one su svojevrsni pečati na pojedinačne karaktere ili okolnosti, kojima se i okolnosti i karakteri podvode pod jednu od poslovičnih vrijednosti a njihova je uloga supstitucijalna, nerijetko i eufemizacijska – u krajnjem, izreka je svedena poslovica, i potvrda „istine” koja je obuhvaćena iskazom poslovice.

Utisak je ipak da Martinović nije razlikovao poslovice od izreka, kao i da nije bio posebno zaokupljen njihovom formom koliko sadržajem, kontekstualnim refleksima, znakovima i simbolima koji iz njih isijavaju. Njegovo angažovanje izostalo je i u pogledu usaglašavanja jezika i stila pojedinačnih poslovica i izreka, pa čak i onih koje bi se našle na istim stranicama knjige. Otud se u istome iskazu javljaju leksemi s grafemima koji su posljedica jotovanja i leksemi s glasovnim sklopovima koji nijesu podvrgnuti jotovanju. Na taj način objavljene ove prozne forme nijesu zadovoljile ni u to vrijeme važeći srpsko-hrvatski jezički standard.

Moramo da zaključimo da sve navedeno jeste važna argumentacija za pokretanje procesa novoga čitanja crnogorskih sitnih usmenih proznih formi. Nije da nam od Martinovića u tome smislu nije bilo pomoći. Martinović je precizno popisao izvore kojima se služio, a tu spadaju: Hiljferdingov zbornik iz 1868, te knjige Vuka Karadžića, Valtazara Bogišića, P. A. Rovinskoga, S.M. Ljubiše i Joksima Radovića. Stalo nam je, pisao je Martinović, da ovom knjigom, podstreknemo istoričare književnosti, filologe i istoričare prava da daljim proučavanjima tog problema bolje osvijetle našu prošlost i iz nje izdvoje, kao pozitivnu, težnju čovjeka da se oslobodi animalizma i klasnih ograničenosti.[3] Taj pošteni odnos Martinovića prema prošlosti i budućnosti, rukovođen samospoznajom, upravo i obavezuje na preciznija osvjetljavanja i usmenih proznih formi i procesa koji se odvijaju pod krovom nacije koja ih je odnjegovala.

***

Kao što smo viđeli, prve ozbiljnije sistematizacije i antologijski pristupi pojedinim vrstama crnogorske usmene proze rezultirali su uspostavom, neđe manje neđe više održive nomenklature. Braća Radojević, Medenica i Martinović, sarađujući s rukovodiocima Grafičkoga zavoda i NIO Pobjeda, koje su izvodile projekat neponovljive vrijednosti – biblioteku „Luča“, odnosno ediciju posvećenju istoriji crnogorske književnosti – uspjeli su da od zaborava otrgnu ono čemu je prijetio definitivni nestanak. Doprinosi tih znalaca, s aspekata današnjih teoretičara književnosti i nijesu mogli biti od epohalnoga značaja, ali njihovome radu pripadaju velike zasluge koje se jasno vide kad se taj rad posmatra sa socioloških, politikoloških, folklorističkih, književnoistorijskih i lingvističkih tačaka gledišta. Ova četvorica naučnika sačuvali su od nestajanja legende, bajke, basne, priče, poslovice, izreke, kletve, zakletve i blagoslove. Sačuvali su duh vremena u kome su te usmene prozne vrste nastajale, sačuvali su argumente koji idu u prilog tezi o bogatstvu i razuđenosti umjetničkih formi u crnogorskoj usmenoj književnosti i, najbitnije – sačuvali su crnogorski jezik. A nije nepoznanica novijoj crnogorskoj istoriografiji da su neki od njih bili izloženi i oštrim osudama zbog saopštavanja stručnih i naučnih stavova o postojanju falsifikata kojima se udaralo po crnogorskoj prošlosti (poput falsifikata Mićuna Pavićevića ili Erdeljanovićevoga ubacivanja legendi o spskome princu Savi Nemanjiću u zbirku narodnih umotvorina jednoga crnogorskog plemena), kao i zbog saopštavanja otvorenih i nedvosmislenih stavova o postojanju crnogorske nacije i crnogorskoga jezika.

Budući da je i formalno utemeljen crnogorski jezički standard i da na raspolaganju imamo precizni teorijski instrumentarij za analizu narativa, smatramo da su se stekli svi neophodni uslovi da se pristupi novome čitanju crnogorske usmene proze.

(Kraj)

[1] Evanđelje po narodu: antologija crnogorskih poslovica i izreka (priredio Niko S. Martinović). Titograd: Grafički zavod. 1969.

[2] Ibid, 18.

[3] Ibid, 25.