Foto: privatna arhiva
Ovaj prilog dio je projekta Forum crnogorske kulture koji sprovodi Fokalizator uz finansijsku podršku Ministarstva kulture i medija. Tekst i fotografija ne smiju se preuzimati i objavljivati bez pisanoga odobrenja redakcije Fokalizatora…
Ovih dana postavlja se pitanje očuvanja nasljeđa Petra II Petrovića – Njegoša, odnosno njegovog vječnog počivanja. Da li sačuvati mauzolej ili obnoviti kapelu, odnosno crkvu posvećenu njegovom stricu Svetu Petru Cetinjskom? Shodno tome, u neku ruku, postavlja se i pitanje nasljeđa Petra I, odnosno pitanje o prvom sakralnom objektu koje je posvećeno njemu kao svecu. Od dvije struje jedna sebe smatra “njegoševskom” te se iz samog naziva da zaključiti da ta struja teži onome što je najautentičnije. Ista ta “njegoševska” struja tvrdi da je na Crnu Goru palo prokletstvo, jer je komunistički režim 1972. godine srušio Njegoševu kapelu i na njeno mjesto podigao “faraonski mauzolej”. Ovdje uočavamo nekoliko grešaka. Prva je da je srušena Njegoševa kapela. Istina je da je srušena kapela u kojoj je sahranjen Njegoš a koja je izgrađena 1925. i posvećena Svetom Đorđu. U samom zdanju se nalazio sarkofag sa Njegoševim ostacima na kojima su prikazani grbovi Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (zar će predstavnici “njegoševske” Crne Gore dozvoliti da “srpski genije” ponovo bude sahranjen pod šahovnicom!?) i Crne Gore. Kao i samu kapelu i enterijer je dizajnirao ruski arhitekta Krasnov.[1] Ako znamo da je Njegoš posvetio prvobitnu crkvu Svetom Petru Cetinjskom a da prilikom njegove smrti nije postojao grb Kraljevine SHS postavlja se pitanje: po čemu je ta kapela što je porušena 1972. godine Njegoševa a ne Aleksandrova?
Zapis iznad vrata Sandrove kapele
Kao pravi ktitor jedne zadužbine, iznad vrata kralj postavlja zapis ,,Mi Aleksandar I, Kralj Srba, Hrvata i Slovenaca, praunuk Karađorđa Petrovića, vođe i početnika oslobođenja Srbije, unuk Kneza Aleksandra Karađorđevića, i sin Petra I velikoga oslobodioca i ujedinitelja našega naroda, i knjeginje Zorke Petrović Njegoš, obnovismo ovaj sveti hram, koji je na Lovćenu blizu Cetinja podigao i za večnu kuću izabrao slavni naš predak Petar Petrović-Njegoš, Vladika i gospodar Crne Gore, veliki rodoljub, pesnik slobode Crne Gore, poklonik, Heroju Topolskome Karađorđu besmrtnome i apostol i pesnik jedinstva našega naroda, a koji bi 1916. godine razoren u ratu za oslobođenje i ujedinjenje. Neka je mir njegovom pepelu. Njegov sveti blagoslov, neka se izlije na naš dom i narod, kroz sve vekove. Amin. Na Lovćenu, 21. 9. 1925. godine.“[2] Zahvaljujući Austrougarima uništena je prvobitna kapela, zahvaljujući Aleksandrovom režimu na njeno mjesto je podignut novi objekat i tako upropašćena bilo kakva eventualna obnova kapele a zahvaljujući socijalističkim vlastima promijenjen je teren na Lovćenu. Zbog sve tri promjene dolazimo do zaključka da što god tu da se podigne može se zvati kako hoće ali jednim ne može – Njegoševom kapelom, koja je izgubljena zauvjek, a svaki novi objekat je samo dokaz moći neke nove političke strukture u Crnoj Gori.
„Faraonski mauzolej“ i pitanje ujedinjenja
Sljedeća greška je pitanje terminologije “faraonskog mauzoleja”. Mauzoleji kao građevine više odgovaraju persijskoj, grčkoj i rimskoj kulturi. Sami nazov mauzolej se vezuje za grčkog kralja Karije Mauzola, a njegovo grobno mjesto u Halikarnasu je bilo jedno od sedam svjetskih čuda starog vijeka. Sa druge strane karakteristično grobno mjesto egipatskih faraona je piramida, dok se u samom Egiptu mauzoleji javljaju nakon prihvatanja islama (štivo za prvi razred srednje škole, kad se uče lekcije o Drevnom istoku).
“Njegoševska” struja gleda na ujedinjenje sa Srbijom kao na nešto čemu Crna Gora treba da stremi, kao i na Srbiju kao maticu svih Srba, te Boku Srpsku a ne Kotorsku, kao dio Crne Gore i slično. Naravno, ne smatra ovo svaki pojedinac, ali su ovo generalno prihvaćena mišljenja. Još od nastavka novovjekovne Srbije njeni odnosi sa Crnom Gorom su bili intezivni, međutim to nije podrazumijevalo da su uvijek prijateljski ili saveznički.
Petar I i knez Miloš su bili vladari dvije države i prirodno je bilo da je obojici primarni interes bilo čuvanje same države i stanovništva. Nacionalno oslobođenje od Osmanlija je bilo deklarativno cilj politike obije države, odnosno jedne de facto samostalne države i jedne kneževine unutar Osmanskog carstva, ali da li je to djelovanje bilo iskreno reći će sljedeće činjenice.
Mitropolit Petar I je imao prethodno prisne odnose sa Karađorđem i nakon njegove smrti održavao je komunikaciju sa njegovim sinom Aleksandrom. U svom pismu upućenom Aleksandru navodi da “Ja i svi Crnogorci i sav serbskij narod gotovi smo za Vas, za sina Karađorđeva sviem žertvovati”[3]
Obrenović nazvao Svetog Petra rđavim duhovnikom
Ovo oduševljenje za Karađorđevo djelo Petar I će prenijeti i na svoga bratanića Rada. Pismo koje je crnogorski vladar poslao Aleksandru Karađorđeviću dospjelo je do Miloša Obrenovića. Srpski knez, izrevoltiran, oštro odgovara crnogorskom mitropolitu, među crnogorskim narodom već nazivanim “svetim vladikom”. Tu navodi da su Crnogorci najmanja čestica srpstva, koja po svojoj beznačajnosti i položaju u srpstvu jedva kakvog značaja može da ima dok svetoga Petra karakteriše kao nezahvalna, nepravična i neuračunljiva političara a kao duhovnika rđava i beznačajna zajedno sa Crnom Gorom.[4] Pored Petra I u pismu Simu Milutinovića, njegovog sekretara i kasnijeg Njegoševog učitelja naziva “ludom”. Hrabro, jedan vazal, kako sam u pismu navodi da ima vlast “od svoga cara priznatu”,[5] naziva gospodara slobodnog naroda beznačajnim. Isti taj Miloš, izuzetno inteligentan, ali i nepismen, Njegoševog učitelja koji ga je upoznao sa filozofijom i pjesništvom naziva “ludom”. Na kraju Miloš aludira na to da je Milutinović autor pisma koje je poslato knezu Aleksandru. Miloš, ubrzo, kao iskusni državnik šalje drugo pismo pomiriteljskog tona, ali jednako uvredljivom, u kojem navodi da je u dobrim odnosima sa Portom i skadarskim vezirom. Petar I odgovara, u njegovom stilu, pomiriteljski, ali ne propušta priliku da na konstataciju da je Crna Gora mala i beznačajna navede da “Meni se čini da to spravedljivo bit ne može, i ako je Crna Gora mala”. Ali je “po mjestnome položaju, po hrabrosti naroda i svojoj nazavisimosti do sada bila odveć važna i jest li ne više, to ne menja u Evropi izvjesna kolko sama Srbija” i da je očuvala “slas svobodu i vjeru hristijansku” a da se sam kratko mogla “nazvati se Turskom”, “no sva Crna Gora sahranila (odnosno sačuvala) je do danas u cjelosti svoju svobodu”[6] Svu krivicu za ovaj diplomatski spor oba vladara su svalili na Simu Milutinovića. Nažalost, Petar I je imao manu da svoje političke greške svali na svoje najbliže saradnike. Tako je i zarad svojih odnosa sa Rusijom žrtvovao svoga sekretara Dolčija, koji je umro u Stanjevićima pod nerazjašnjenim okolnostima. Anegdota govori da je u dubokoj starosti Tomo Markov, brat Petra I a Njegošev otac, izjavio “Bog me kazni da izgubih sina jer ubih nevina čo’eka“, međutim u nedostatku bilo kakve potvrde ova teza o smrti Franćeska Dolčija ostaje misterija.
Milošev kompleks od Crne Gore
Na samom početku vladavine Petra II u Bosni i Albaniji su lokalni vlastodršci pokrenuli nemire protiv centralne osmanske vlasti. U samom početku knez Miloš je želio ostati neutralan prema tome pokretu, međutim vlasti u Carigradu su željele dokaz njegove lojalnosti Osmanskom Carstvu. Tim povodom poslat je Hasan-beg Kuruče-Smeli čija je misija bila da dovede u red kneževinu Srbiju i to je već pri prvom sastanku sa njenim vladarem uspješno obavio. Odmah je Miloš sa svojim saradnicima sastavio manifest, prema osmanskim instrukcijama o smirivanju situacije u Bosni ali bezuspješno. U vrijeme ove Miloševe kampanje u Crnoj Gori mladi Petar II sklapa savez sa pobunjenim kapetanom Gradaševićem 1832. godine. Držanje Crne Gore prema bilo kojoj pobunjenoj provinciji Osmanskog carstva pokazuje njenu ulogu u borbi za oslobođenje balkanskih naroda, nezavisno od njihove nacije i vjere. Zbog ove uloge Miloš je sa nelagodom gledao na Njegoševu Crnu Goru.
To je između ostalog i razlog zašto je odbijao Njegoša kada mu se obratio za zajam 3 od 4 hiljade dukata 1832, da bi iste godine poslao sultanu na dar 200 konja a kasnije i 10.000 dukata povodom donošenja srpskog ustava.[7] Izgledalo je kao da oslobođenje „vaskolikog srpstva“ ne vrijedi ni 4.000 dukata. Posebno je interesantno da je tokom pomenutih buna u Bosni i Albaniji novčano podržavao Portu i protiv Husein-kapetana Gradaševića, ali i protiv Mustafa-paše Buštalije, Miloševog pobratima[8] a sina Mahmud-paše Bušatlije koji je poznat po svojim bojevima protiv Crnogoraca koje je vodio Petar I, prvenstveno u bitkama na Martinićima i Krusima.
Srbi i Osmanlije kovali plan za pokoravanje Crne Gore
Simo Milutinović, zbog prethodne mržnje prema knezu Milošu, često je obavještavao Petra II o planovima srpskog vladara. Pa i na intervenciju Srbije protiv Crne Gore.[9] Međutim planovi sprskog kneza se najbolje uočavaju u pismu poslatom Petru II u kojem navodi da je primio ferman od sultana koji mu naređuje da pokori Hercegovinu, Albaniju i Crnu Goru i da za taj poduhvat može sem svojih snaga da upotrijebi i portinu vojsku. U istom traži od vladike da se pokori carskom (sultanovom) fermanu. Istog dana vladika dobija pismo od Sime Milutinovića koji ga obavještava o istom. Na prijetnju srpskog kneza vladici crnogorskom Njegoš odgovara da se Crnogorci znaju braniti.[10]
I pored toga otvorenog a kasnije i prikrivenog neprijateljstva knez Miloš je savjetovao vladiku Rada da održava mirne odnose sa Carigradom, kao što to čini Srbija i da po svaku cijenu izbjegava rat. Njegošu je ova misao bila potpuno strana i odbojna naročito kada dolazi od ličnosti koja je lišila života jedne ličnosti kojoj se on divio.[11] Još manje od nekoga koji je vodio takvu politiku da su ga smatrali „srpskim vezirom“.[12]
„Njegoševska“ Crna Gora
Crna Gora i Srbija se često pominju kao „dva oka u glavu“, „jedna familija“, „dvije bratske države“ i bezbroj drugih epiteta koje potvrđuju njihovu prisnost. I treba da budu dvije komšijske države. Međutim, mnoštvo slučajeva kroz prošlost nam pokazuje da su vlastodršci u Beogradu na Crnu Goru gledali kao na mlađeg partnera u najboljem slučaju, a kao svoju provinciju u najgorem. Tako se može reći i za Aleksandra Karađorđevića da je imao „miloševski“ odnos prema Crnoj Gori. Međutim, „najnjegoševskije“ je, ukoliko je moguće upotrijebili taj pridjev, posmatrati Crnu Goru kao jednakog partnera svakom drugom subjektu, nezavisno od veličine i čuvati je a ne rasparčavati. Tako da „njegoševska“ Crna Gora treba da podrazumijeva da je ona matica svih svojih građana, nezavisno od toga kako se oni deklarišu, da Crna Gora treba da bude samostalna, jer je prvo odlikovanje koje je ustanovio – Medalja za hrabrost – pored vjere i hrabrosti isticala i slobodu, da je Boka Kotorska crnogorska jer je isto Njegoš nasljednik Svetog Petra Cetinjskog, istog onog koji je ujedinio Crnu Goru i Boku uprkost željama Velikih sila i time ih zauvijek vezao, bez obzira na istorijske okolnosti koje su uslijedile.
[1] Nikiforov Konstantin, “Ruski arhitekta N. P. Krasnov – Graditelj Njegoševe kapele na Lovćenu”, Istorijski zapisi, godina LXIV, 1-2, Titograd 1991, str. 140
[2] “Gde počiva Vladika”, Politika, 22. Septembar 1925., str. 3
[3] Škerović Nikola P., “Iz odnosa Crne Gore i Srbije 1827-1830, Petar I knez Miloš jedan diplomatski sukob”, Istorijski zapisi, god. X, knjiga XIII, 1-2, Cetinje 1957, str. 34
[4] Isto, str. 35-36
[5] Sultana
[6] Isto, str. 41
[7] Škerović Nikola, „Iz odnosa Crne Gore i Srbije dridesetih godina 19. vijeka”, Istorijski zapisi, godina XV, knjiga XIX 3-4 , Titograd 1962str. 534-539
[8] Enciklopedija Njegoš, Prvi tom, Podgorica 1999, str. 169
[9] Jovanović Radoman, Politički odnosi Crne Gore i Srbije 1860-1878, Cetinje 1977, str. 23
[10] Žeravić Mom. B., „Planovi kneza Miloša o Bosni, Hercegovini i Crnoj Gori”, Istorijski zapisi, godina VIII, knjiga XI, 1-2, Cetinje 1955, str. 371-376
[11] Raspopović M. Radoslav, Diplomatija Crne Gore 1711-1918, Podgorica – Beograd, 1996, str. 262
[12] Ćorović Vladimir, Istorija Srba, Beograd 2011, 575
