Foto: Fokalizator

Donosimo feljton prof. dr Vladimira Vojinovića o crnogorskoj usmenoj književnosti. Feljton je dio projekta “Crna Gora anfas” posvećenog značajnim ličnostima crnogorske književnosti, slikarstva, lingvistike, istorije, muzikologije… kao i manje poznatim i za savremeno crnogorsko društvo ośetljivim temama iz sfere crnogorske istoriografije i književne istorije. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i medija, sredstvima iz Fonda za podsticanje pluralizma i raznovrsnosti medija.

Radojević je prikupio i za antologiju izabrao 130 legendi koje su zapisane u Crnoj Gori a objavljene u knjigama Vuka Karadžića, P. A. Rovinskog, Ilije Jelića, Milana Majznera, Ilije Zlatičanina, Maksima Šobajića, Tvrtka Čubelića, Rista Kovijanića i drugim, te u glasilima Prosvjeta, Nova Zeta, Književni list, Bosanska vila, Srpski etnografski zbornik, Glasnik Etnografskoga muzeja na Cetinju, Nikšićke novine, Slobodna misao, Zapisi, Crnogorac, Južnoslovenski filolog… Neke od legendi direktno su mu saopštili i pojedini kazivači.

Sljedeći njegov korak bila je klasifikacija legendi. Radojević se, obavljajući taj posao, susreo s izvjesnim poteškoćama, pa je posegnuo za preispitivanjem modela klasifikacije ranijih tumača usmene književnosti – Vuka Karadžića, Vuka Vrčevića, Novice Šaulića, Veselina Čajkanovića, Jaše Prodanovića, Vida Latkovića i Tvrtka Čubelića. U pogovoru antologije naglasio je da nijedan od tih modela klasifikacije nije do kraja precizan, pa ni oni koji su se oslanjali na Aarne-Thompsonov međunarodni indeks tipova, budući da u indeksu nema ni legendi ni skaski. U legendama vlada takva isprepletenost motiva, strukturalno ugrađenih u razne teme i misaone izraze, da je vrlo teško izvršiti podjelu na cikluse ili krugove koja bi zadovoljavala i motivski i strukturalistički princip. Ne prihvatajući ni grubu formalnu podjelu na ‘legende o mjestima’ i ‘legende o ličnostima’, u knjizi sam izvršio šire grupisanje legendi po srodnosti motiva, pri čemu sam vodio računa o strukturalnoj bliskosti.[1] Taj princip rezultirao je grupisanjem legendi u 16 kategorija, i to – u kategoriju o caru Dukljanu, o gradovima, o feudalnim vladarima, o svetiteljima i crkvama, o postanku stvari (životinja, prirodnih pojava i natprirodnih bića), o snazi i junaštvu, o ljubavi i ženidbi s vilama, o dobrim i zlim vilama, o lovcima, o kumstvu i kletvi, o čudesnim vodenim bićima i duhovima, o natprirodnim svojstvima ljudi, o đavolima, o skrivenom blagu, o raju i paklu i u kategoriju humorističkih legendi.

S obzirom na to da su teorijski dometi jugoslovenskih naučnika vremena u kome se pojavila Radojevićeva antologija bili projektovani ondašnjom teorijskom literaturom i priličnim kašnjenjem prevoda dominantnih teorijskih tekstova iz razvijenih evropskih naučnih centara i kružoka, ne može se smatrati Radojevićevom omaškom diferenciranje motiva i strukture kao posebitih i nespojivih elemenata interpretacije. Ipak, pribjegavanje pomenutome principu klasifikacije rezultiralo je kategorizacijom koja je prvenstveno tematska, budući da je grupisala one legende koje su se bavile istim ili sličnim temama. Iz toga polazišta Radojević je stigao do zaključnoga stava o osobenostima crnogorske legende, ali uočene specifičnosti više se tiču odabira građe za umjetničku obradu nego samoga načina obrade. Recimo, Radojević zaključuje da crnogorske legende karakteriše pojava pojedinih likova koji se rijetko javljaju u legendama drugih nacionalnih književnosti, poput: lika cara Dukljana (čije ime je sinonim za Sotonu), likova zduvača ili vjedogonja (koji nijesu zli duhovi, već oni koji noću napuštaju ljudska obličja pa brane kuću, porodicu, bratstvo ili pleme od neprijateljskih duhova; otud se i kanonizovani crnogorski vladika, Petar I, u narodu posmatra kao zduvač), likova ungreva (ljudi natprirodne fizičke snage)… Ne znači to i da je Radojević zanemario način pripovijedanja[2] u legendama, ali se teško možemo oteti utisku da on nije bio i dominantni faktor pri klasifikaciji legendi.

Radojević je, međutim, ne samo na osnovu intuicije no ipak usputno, ukazao na to da su ljepota i sve posebnosti crnogorske legende sadržane u osobenome jeziku i stilu. Priređujući antologiju za štampu, uložio je veliki napor da se crnogorske legende vrate svome izvornom obličju, tj. da se očiste od intervencija ‘izvanjaca’ i nekih Crnogoraca koji su htjeli da jezik legendi učine što više ‘književnim’. Primjetio je Radojević kako ima više primjera da zapisivač, ili onaj koji prepričava legendu, potpuno ili djelimično zadržava izvorni oblik upravnoga govora, a u indirektnom govoru služi se ‘svojim jezikom’, iako je poznato da u usmenoj književnosti nema razlike između upravnog i indirektnog govora.[3] Zato je: a) mijenjao pojedine savremene lekseme autohtonim crnogorskim izrazima, b) prevodio s ruskoga jezika legende koje je zapisao Rovinski u duhu i obliku narodnoga pripovijedanja i c) zadržao jezik kazivača u legendama koje je sam zapisivao. Sve to, uprkos neostvarljivosti uspješnoga vraćanja na izvorne oblike legendi koje su objavljene, učinio je na tako temeljit način da je objavljene legende sasvim moguće podvrgnuti postrstrukturalističkim metodama obrade proznih tekstova.

(Nastaviće se…)

[1] Vilina gora, 255.

[2] Radojević u predgovoru antologije uzgredno saopštava da legende afirmišu domišljatost, mudrost, duhovito pripovijedanje, te da je u njima fabula tako koncipirana, radnja dramatizovana, ideja zgusnuta, da istakne ljudski um, hrabrost, domišljatost. (Vilina gora, 27.)

[3] Vilina gora, 256.