Foto: privatna arhiva

Ovaj prilog dio je projekta Forum crnogorske kulture. Tekst je zabranjeno preuzimati bez pisane dozvole redakcije…

Rat u Puli nije počeo 1939, niti 1941, već 1945. godine, izjavio je kolega istoričar iz tog grada. Iako je fašistički teror ostavio posljedice na ovaj istarski grad, a djelovanje partizana je bilo izraženo u zaleđu, ulaskom u grad jedinica JNA započinju sukobi sa ostacima utvrđenih njemačkih jedinica, ali i otvaranje skoro decenijskog pitanja italijanske manjine.

Kriza u Puli, ali i u cijeloj Istri, je samo jedno od unutrašnjih i spoljnopolitičkih pitanja s kojima je trebala da se nosi mlada socijalistička jugoslovenska država. Posljedice okupacije i građanskog rada, stotine hiljada mrtvih i raseljenih, krize na mnogim segmentima granice od Trsta do Kosova, nacionalistička emigracija i kriza Informbiroa samo su dio situacija koje su mogle da dovedu do urušavanja države. Zbog svega navedenog ostaje zapanjujuće da su upravo u tim godinama jugoslovenske vlasti započele veliku reformu cjelokupnog školstva.

Istoričarka Sanja Petrović Todosijević navodi da: „Fraza „odvažan socijalistički čovek” prvi put se našla u čuvenom govoru Milovana Đilasa iz decembra 1949. godine, kada je na Trećem plenumu Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije, tj. na najvišem partijskom a samim tim i državnom vrhu doneta politička odluka da se „uđe“ u veliku reformu celokupnog školskog sistema u Jugoslaviji.“ Todosijevićeva dalje naglašava da: „Reforma koju ovde pominjem predstavljala je i izraz one politike koja je samo četiri godine posle rata, što namerno podvlačim, bila spremna da se suoči sa brojnim spoljnim i unutrašnjim problemima od kojih neki nisu bili u tesnoj vezi sa dramatičnim posledicama Drugog svetskog rata već su svoje korene imali u daljoj prošlosti. Većina tih problema ticala se strukture jugoslovenskog dominantno agrarnog društva i dece kao društvene grupe. Nova vlast u Jugoslaviji je vrlo brzo shvatila da problem integracije najmlađih i mladih u institucije sistema predstavlja krupno političko pitanje od koga ne samo da zavisi izgradnja socijalističkog društva već i opstanak komunista na vlasti.“

Ovu reformu je sprovodila Velika komisija za reformu školstva koja je pet godina radila kroz čitav niz potkomisija, a u svojim redovima je imala ne samo brojne političke i društvene radnike već i veliki broj pisaca i pjesnika, filmskih radnika, slikara, ilustratora itd. Samim tim jugoslovenska kultura, a prije svega jugoslovenska kultura za djecu, je postala jedna od dominantnih ali i prvih jugoslovenskih proizvoda.

Poenta ove priče jeste ukazivanje na obavezan segment pri izgradnji državnog sistema, odnosno segment političke i kulturne vrijednosti. Velike i značajne reforme školskih sistema su bile propraćene reformama drugih segmenata društva i politike, a sve u cilju državnog jedinstva,progresa ali i kreiranja mogućnosti „preskakanja klase“. U talasu ekstremizma 90-ih i nacionalističke revizije prvo je zaboravljen astronomski skok u kvalitetu životnih i obrazovnih uslova istih onih koji će kasnije propagirati rat. Dodatno, važno zapažanje dolazi iz perioda 60-ih i 70-ih godina kada su jugoslovenski radnici i radnice masovno počeli da odlaze na Zapad usljed ekonomske krize koja je počela da potresa jugoslovensko društvo. Jedno od opštih zapažanja je bilo da se djeca jugoslovenskih radnika i radnica često i bez većih teškoća, bez obzira na nepoznavanje jezika, lako prilagođavaju u novim sredinama. Važnost ovog primjera jeste da je državi bilo jasno da je potrebno prepoznati društvene vrijednosti kao okosnicu društvenih promjena i napretka.

Iz današnje perspektive možemo analizirati i kritikovati dalekosežnost i uspjeh ove politike, prije svega zbog uspjeha ili neuspjeha bivše SFRJ, ali dovoljno je sagledati kulturno i posvjetno nasljeđe tog vremena, kao i njegovu aktuelnost danas i uporediti ga sa kolektivnim nasljeđem država nasljednica i lako donijeti zaključak. Uspjeh ovog perioda možemo vezati i za usaglašenost ideala koje su promovisale jugoslovenske vlasti sa globalnim pokretom.

Naime, danas smatramo da je vrijeme nakon završetka Drugog svjetskog rata iznjedrilo vrijednosti i ideale koji su utkani u osnivačka dokumenta Ujedinjenih nacija i Povelji o ljudskim pravima. Možda je i ideologizovan pogled na društveni svijet koji je iznikao iz apokalipse rata pogurao viziju svijeta u kojem su mir i ljudska prava okosnica savremenih međudržavnih odnosa. Iako nas senzacionalizam medija i cinični pogled čovjeka 21. vijeka uvjeravaju u suprotno, živimo u najmirnijem periodu u istoriji, što ne znači da ne treba da postoji kritika neprincipijelnog ili selektivnog zastupanja tih normi kroz hladnoratovske i posthladnoratovske sukobe, kao i kroz dominaciju realpolitike u spoljnopolitičkim odnosima.

Imajući u vidu jugoslovenski primjer ali i postepenu degradaciju opštih vrijednosti na globalnom nivou, postavlja se pitanje na kojim vrijednostima je izgrađeno crnogorsko društvo nakon obnove nezavisnosti 2006. godine. Odgovor može biti na vrijednostima tolerancije, sekularizma i antifašizma, ali i izgradnje samosvijesti o sopstvenoj prošlosti i kulturi. Praviti analizu o stepenu uspjeha svakog od ovih segmenata ostavićemo za drugi put i za neko šire pisanje. Ovdje bih se posvetio jednom zasebnom segmentu, odnosno vrijednostima koje su kao jugoslovenske vrijednosti 50-ih trebale da naprave otklon od tragedije ratnog nasljeđa 90-ih.

Put ka nezavisnosti uobličen je na idejama antiratnog pokreta u Crnoj Gori. Te ideje su podrazumijevale antinacionalizam, antiekstremizam, evropeizam i toleranciju. One su bile antiteza idejama nastalih od političkih nacionalističkih pokreta većinom kreiranih od strane autoritarnih struktura koje su se razvile u jugoslovenskim republikama 80-ih godina 20. vijeka. Kao takve, njihov cilj je bilo drugačije evropsko pluralističko i tolerantno društvo, odnosno sušta suprotnost vrijednosti politika koje su kroz ekstremni nacionalizam, a eventualno i rat, pokušale i uspjele da zadrže vlast nad određenim nacionalnim prostorom.

Iako su ideje antifašizma i antiratnog pokreta na kraju i pobijedile, čak i uticale na formiranje crnogorskog Ustava, postavlja se pitanje da li su osnove tog vrijednosnog sistema zapravo propagirane kroz kulturnu i obrazovnu politiku. Nemogućnost crnogorskih vlasti da se odgovorno suoče sa sopstvenom prošlošću i kontroverznim nasljeđem ratova 90-ih očigledno je limitirala domete integracije antiratnih ideja u postreferendumsku crnogorsku kulturnu i identitetsku svijest. Šarade oko suđenja za ratne zločine i sadržaja istorijskih udžbenika samo su dio ignorantskog odnosa bez jasne svijesti kakve posljedice takav pristup može imati.

Trenutna situacija u kojoj imate normalizaciju i integraciju ekstremističkih i kleronacionalističkih normi formulisanih 80-ih i 90-ih je najblaža moguća negativna posljedica. Kontaminacija društva veličanjem ratnih zločinaca, istovremenim negiranjem njihovih zločina ili zloupotreba žrtava Jasenovca predstavlja političku cirkus koju ozbiljna i na progresivnim zasnovana politika lako uklanja. Pogotovo kad dobije groteskne razmjere kao u slučaju podizanja spomenika „Herojima s Košara“ od strane nasljednika politika koje su te momke i poslale u suludu smrt dok je ista ta politika vršila etnička čišćenja u pozadini. Ipak mnogo težu posljedicu predstavlja nepostojanje vrijednosnog okvira na koji se naslanja crnogorsko društvo. Upravo to nepostojanje antiratnog vrijednosnog sistema i normi je i omogućilo da nakon 30 godina našom državom opet preovladaju iste nacionalističke politike.

Nepostojanje svijesti da je potrebno graditi vrijednosni sistem koji je trebao da udalji crnogorsko društvo od ratova 90-ih je drugi ključni razlog zašto se naše društvo suštinski ne mijenja.