Foto: privatna arhiva

Ovaj prilog dio je projekta Forum crnogorske kulture. Tekst je zabranjeno preuzimati bez pisane dozvole redakcije…

Slika prva – Kad zid nikako da padne

Prije par godina u Solunu se okupila grupa istoričara iz petnaestak evropskih država. Povod za skup su bile tri decenije od pada Berlinskog zida i početka post-hladnoratovskog ujedinjenja Evrope. Iako su se tih godina skupovi sa sličnom tematikom održavali širom Evrope (da godina, jer je epidemija korona poremetila sve moguće planove), ovaj je bio malo specifičan. Cilj rada ove grupe istoričara je bio da se skupe priče iz svih djelova Evrope koje bi najslikovitije trebale da objasne političke i društvene promjene koje su se desile i na istoku i na zapadu kontinenta. Željeli smo da kroz ove priče prikažemo različite pravce promjena koje su se dešavale širom Evrope, poput Istočne i Zapadne Evrope, Danske i Bugarske, Grčke i Češke. Smatrali smo da kroz lične priče možemo da kreiramo širu sliku, pogotovo kod mlađih generacija, o vremenu i prostoru, o životu prije i poslije promjena koje je uslovio pad zida.

Naravno, posebno mjesto imale su priče iz regiona. Za razliku od većeg dijela Evrope, promjene nastale pod uticajem pada zida i demokratizacije istoka nijesu dovele do napretka i ujedinjenja već raspada i rata. Svaka priča je zasebna za sebe ali je jedna iz regiona simbolična. Govori o djevojci iz Osijeka koja je ljeta 1991. godine morala da napusti grad i da prebjegne kod rođaka u Njemačku, gdje je već u septembru krenula u školu. Na času geografije je upitana „koji je glavni grad Njemačke“. Odgovorivši Bon, smijeh se prelomio kod ostalih učenika, jer dok se Jugoslavija raspadala, a ona bježala iz svog grada, Njemačka se ujedinila.

Međutim, pomenuti skup je donio i nešto drugo. Pričajući o razvoju država u posljednje tri decenije, pogotovo istočnog bloka, nije bilo teško prepoznati određene šablone. Skoro sve države su imale teške 90-e, prolazeći kroz turbulentne procese mlade demokratije, korupcije, privatizacije, nacionalizma i kriminala. Uspjeh trenutnog stanja je očigledno bio prepoznat u mjeri koliko su građani bili spremni da poslije prvih nekoliko krugova izbora ne nasijedaju na populizam već da jasno traže potiskivanje kriminala sa ulica i korupcije iz kancelarija.

U svim tim analizama, a podstaknuti činjenicom da su svi donijeli izvore i istraživanja o formiranju prvih političkih partija u istočnoj Evropi, teško je bilo sakriti iznenađenje tolikom sličnošću određenih pojava. Ne pričam samo o činjenici da je tri decenije nakon pada komunizma i dalje postojala velika zastupljenost partija na vlasti, bile one lijevo ili desno, a koje su na određeni način proizašle iz tog sistema. Mislim o apsolutno istim pojavama korupcije, populizma, nacionalizma, zloupotrebe vjere i povezanosti sa kriminalom. Ne treba da predstavlja iznenađenje što jedno vrijeme nosi iste ili slične pojave, ali da se u tri decenije proizvedu iste priče u Litvaniji, Slovačkoj, Crnoj Gori i Rumuniji, otvaraju se određena pitanja. Pitanja koja govore da se ne radi o simptomima tranzicije već o određenoj društvenoj bolesti.

U svim tim razgovorima najveće iznenađenje predstavljala je Rumunija. Jedna od rijetkih država u kojoj je revolucija 1989. godine sprovedena nasilnim putem kada je život izgubilo više od 1.100 ljudi, smatrana je za primjer odbacivanja diktatorskog režim Nikolajea Čaušeskua u cilju slobode i demokratije. Samim tim bili smo iznenađeni kada su nam rumunske kolege rekle da danas većina i stručne i opšte javnost smatra da im je revolucija „oteta“, da je nasilje bilo posljedica sukoba dvije struje za vlast i da nikada nije došlo do potpunog zbacivanja većeg dijela starog aparata, već da je on uglavnom integrisan u novi.

Konačno, rasprava je otišla u smjeru razjašnjenja do koje mjere je zapravo zid pao. Berlinski zid je bio fizička prepreka koja je dijelila jedan grad, u širem kontekstu sastavni dio Gvozdene zavjese, međutim, bio je simbol nedemokratičnosti sistema koji su se razvili u istočnoj Evropi. U istoriji pojednostavljujemo kategorisanje tih sistema kao komunistički, međutim, svi oni su evoluirali u razne forme jednopartijskih autokratskih sistema. Od Češke i Poljske, koji su počeli da pucaju čim je kontrola Moskve počela da slabi, do karikaturalno samonametnutih izolacionizama Rumunije i Albanije. Stanje koje je spajalo sve ove sisteme jeste potpuna koncentracija političke i ekonomske moći u ruke jedne političe „nove klase“.

Činjenica koja se mora imati u vidu jeste da mnogi, ako ne i svi, od ovih sistema su doživjeli veći stepen degradacije i korupcije tokom 80-ih. Od sistema koji su formirani da čuvaju uspostavljeni ideološki okvir degradirani su u sisteme za isključivo održavanje vlasti. Samim tim kada pričamo o nasljednicima tih sistema, ne podrazumijevamo nasljednike cjelokupnog trajanja socijalističkog režima, već prije svega nasljednike degradiranih i autoritarnih sistema 80-ih.

Pad Berlinskog zida i transformacija privrede trebala je da kroz demokratizaciju izvrši umnožavanje centara političke ali i ekonomske moći, na taj način praveći društvo u kojem će uvijek postojati konkurencija i nadmetanje više polova. Ovakav pluralistički pristup onemogućava koncentraciju moći u jednoj tački i, mnogo važnije, podređenost i uslovljenost ekonomskog razvoja jednoj partiji.

Skoro sve navedene tranzicione boljke kao što su politička i ekonomska korupcija, kriminal, populizam i nacionalizam, uključenost vjerskih zajednica itd. možemo skoro isključivo vezati za otpor gubitku dijela političke i ekonomske moći od strane struktura izniklih iz sistema 80-ih.

Ako se vratimo na Crnu Gori, sve pomenute devijacije se prepoznaju. Od početka pada jednopartijskog sistema u Crnoj Gori do danas, njegove nasljednice predstavljaju dominantnu politički snagu kako u vlasti tako i u opoziciji. Najinteresantnije je da čak i manjinske partije, nasađene na ideološke okvire država okruženja, sprovode politiku struktura koje su formirane iz jednopartijskih sistema, a kojima su nacionalizam i kleronacionalizam bili ključno sredstvo za ostvarivanje vlasti.

Samim tim ne treba da čudi što dugoočekivane promjene na političkoj sceni u Crnoj Gori nijesu donijele krucijalne promjene sistema, već su više podsjetile na nacional-pučistički performans. Teško je naći koruptivno politički ili populistički element koji se javio ili se javlja u istočnoevropskoj post-komunističkoj politici a da nije zastupljen.

Međutim, osnov da zid konačno padne jeste u ideji koja je i dovela do smjene vlasti 2020. godine, a to je u kontinuiranom kažnjavanju loše vlasti na izborima. Izborni ciklusi i smjene su tu da postepeno uklone loše aspekte političkog djelovanja. Činjenica na koju uvijek treba ukazivati jeste da u Crnoj Gori kao dominantnu političku strukturu nikada nijesmo imali politički entitet koji nije izašao iz degradiranog sistema 80-ih. Konačno rušenje zida u Crnoj Gori dovešće ne samo do udaljavanja od loših političkih praksi koje u kontinuitetu drže crnogorsko društvo u tranzicionom limbu, već i do konačnog osamostaljivanja ekonomije, a samim tim i društva, od negativnih posljedica unutrašnjeg i spoljnog političkog upliva.

To podrazumijeva i samosvijest građana da se udalje od političkih ali i poslovnih, identitetskih i vjerskih normi koje te političke strukture nose, da prije svega prepoznaju djelovanje koje za cilj ima vlast i da konačno razumiju ekonomsku i političku moć koja im je oduzeta manipulativnom tranzicijom.

Nesmjenjivost političkih entiteta nastalih iz perioda političke degradacije 80-ih je osnovni razlog zašto se naše društvo ne mijenja na bolje.