Foto: Fokalizator
Donosimo feljton prof. dr Vladimira Vojinovića o crnogorskoj usmenoj književnosti. Feljton je dio projekta “Crna Gora anfas” posvećenog značajnim ličnostima crnogorske književnosti, slikarstva, lingvistike, istorije, muzikologije… kao i manje poznatim i za savremeno crnogorsko društvo ośetljivim temama iz sfere crnogorske istoriografije i književne istorije. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i medija, sredstvima iz Fonda za podsticanje pluralizma i raznovrsnosti medija.
Čini se u najmanju ruku anahronim govoriti o nacionalnome osvješćivanju u trećemu milenijumu. U eri kada već kreću teze o novome stadijumu planete, tj. u vrijeme kad je globalna mreža uspjela da poveže naše centralne nervne sisteme na bezbroj načina. U dokumentarcima nazvanim po imenu britanskoga kosmologa Hokinga saopšteno je da će se naša civilizacija jednoga dana pitati kako su se to i kada tačno pojedinačni centralni nervni sistemi prvi put uvezali u jedan veliki, globalni mozak. Ko zna, možda je čovjek uistinu tek nekakav molekul primitivnoga organizma koji će se tek za desetak milenijuma razviti u punoj mjeri i zavladati međugalaktičkim prostorima? No, dok to s galaksijama ne riješimo, valja nam izmisliti par tisuća ljekova i vakcina, spasiti ozon, pogasiti ratna žarišta, očistiti planetu od oružja za masovna uništenja, etc, etc. Riječju – opstati.
Priča o nastanku nacija prilično je povezana s pričama o opstanku. Zato se nacija doima kao sinhronijsko-dijahronijska kategorija, puna tvar i mjerna jedinica globalnoga vremena, onoga koje se ne tiče samo jedne epohe ili jedne vremenske zone, nego cijeloga razvoja čovječanstva i svih tačaka na planeti. Formiranjem nacija, čovječanstvo je okrenulo veliki kosmički sat za još jedan krug. Tada, otprilike u 12. vijeku naše ere, ljudska rasa uspjela je da se otrgne od okova jednoga vida života i stvori okolnosti za razvitak nauka koje su nas dovele tu đe smo danas.
Dakako, svemu tome prethodio je veliki proces udaljavanja od jezičke konvencije. Od pisama nerazumljivih nepismenome puku, a koja su imala konkretni cilj – jačati i učvršćivati uticaj religija. Zbog toga se srednji vijek i doima kao vrijeme suspenzije mašte i ukidanja mogućnosti slobodnoga mišljena. Sve to je, čini nam se, najbolje razumio vladar srednjovjekovnoga carstva pod kojim je Evropa, makar na kratko, bila jedna cjelina. Hoteći da se oslobodi crkvenih uticaja, Karlo Veliki pokrenuo je inicijativu izrade pravopisa njemačkoga jezika koji bi se približio narodnim govorima, izrade rječnika, gramatike, osnivanja naučne akademije, i to upravo uz pomoć pučkih, narodnih formi. Vrijeme je to kada se po teritorijama današnje Evropske unije, u zemljama koje su počele da skiciraju nacije, javljaju prvi zapisi velikih nacionalnih epova, neđe vijek prije, neđe vijek kasnije.
Narodi, vjesnici nacija, maštali su o boljim svjetovima i tkali Beovulfa, Ep o Nibelunzima, Kalevalu, Pjesmu o Rolandu, Pjesmu o Sidu, Pjesmu o pohodu Igorevu. Nerijetko, pojava tih epova značila je istovremeno i pojavu prvih iskri nacionalnih jezika, označila je početni stadijum formiranja nacije. Zato su ta ostvarenja uvijek na udaru onda kad se želi problematizovati bilo koje od pitanja iz oblasti nacionalnih jezika ili nacionalnih kultura. Śetimo se samo s koliko je energije Roman Jakobson polemisao i dokazivao da Pjesma o pohodu Igorevu jeste nastala oko 12. vijeka, pobijajući time tezu po tezu svih onih koji su tvrdili da je taj spjev falsifikat Aleksandra Ivanoviča Musina Puškina, koga su optuživali da je iz čisto političkih razloga posegnuo za falsificiranjem. Čini se, takođe, da niko ovim i sličnim temama nije bio inficiran kao evropski romantičari, koji su, razumije se, bili rukovođeni i političkim tendencijama a ne samo estetskim kriterijumima pri čitanju i obradi folklorističke građe. I upravo su romantičarske inicijative bile te koje su napijale balkanske intelektualce idejama o značaju jačanja nacionalne svijesti i ulozi usmene književnosti u tome procesu. Ali, za razliku od sredina u kojima su u eri romantizma te ideje dožiljavale prevrednovanje, ili „ponovno čitanje“, na prostorima Balkana procesi sistemskoga oslobađanja jezika uz pomoć formi usmene i pisane književnosti i prijevode biblijskih tekstova sa staroslovenskoga na narodni jezik, stali su se javljati tek u prvoj polovini 19. vijeka.
(Nastaviće se…)
