Sanja Iveković (1949) pripada generaciji istaknutih jugoslovenskih umjetnica koja je svoje djelovanje započela šezdesetih godina dvadesetog vijeka i u to vrijeme bila među prvim umjetnicama sa snažnim feminističkim stavom.
Iveković se više od pedeset godina zalaže za rodnu ravnopravnost, antifašizam, emancipaciju društva, kolektivno pamćenje, solidarnost… Kroz raznovrsno umjetničko djelovanje, koje obuhvata konceptualnu umjetnost, video-umjetnost, performans, intervencije u javnom prostoru, kolaž, iztraživačke procese, društveni aktivizam, Iveković problematizuje odnose moći i položaj žena u prošlosti i sadašnjosti, suprotstavlja se patrijarhatu, populizmu, nasilju nad ženama, nacionalizmu, autoritarnosti… Njeni radovi, kojima neprestano propituje, navode nas na suočavanje s različitim feminističkim temama, kao i onim koje se odnose na propagandu i sve vidove terora.
Diplomirala je na Akademiji likovnih umjetnosti u Zagrebu, na smjeru Grafika, što u velikoj mjeri objašnjava postupke i metode njenog umjetničkog istraživanja, gdje se putem montaža i kolažiranja slika, fotografija i tekstova stvara umjetnički rad. Sanja Iveković je radila kao dizajnerka u Grafičkom zavodu Hrvatske od 1979‒1991. godine. Devedesetih godina ostvaruje status samostalne umjetnice i osniva više ženskih umjetničkih udruženja: „Elektra“, Grupa za ženska ljudska prava ATTACK, Centar za žrtve rata i Udruženje feministkinja… Aktivno učestvuje u njihovom radu. Imala je veliki broj samostalnih izložbi, a njeni radovi su zastupljeni u kolekcijama vodećih svjetskih muzeja. Njene retrospektivne izložbe organizovali su brojni muzeju, poput Muzeja moderne umjetnosti u Njujorku. Takođe, 2022. godine, organizovna je njena retrospektivna izložba u muzeju „Kunsthalle„ u Beču, pod nazivom „Works of heart 1974‒2022“. Imala sam priliku da posjetim ovu izložbu i u neposrednom kontaktu s umjetničkim konceptom i stvaralačkim procesom proširim poznavanje njenog širkog umjetničkog djelovanja. To iskustvo je u velikoj mjeri doprinijelo da umjetničku praksu Sanje Iveković odaberem kao temu za ovaj zadatak.
Naziv retrospektivne izložbe „Works of Hart“ Iveković je preuzela sa stranica „New York Timesa“ iz 1994. godine (Prilog br. 1) kada je uz fotografiju i izvještavanje o stradanju civila na sarajevskoj pijaci objavljen, jedan pored drugog, reklamni oglas s fotografijom i privjeskom u obliku srca za Sv. Valentino.
Iveković je od ratne fotografije i reklamne fotografije napravila dva odvojena plakata, naglašavajući žene, onu koja reklamira ogrlicu i ranjenu ženu koja je prikazana na fotografiji o masakru.
Prilog br. 1
„Works Of Heart“, 2001. god. Fotografisala lično prilikom posjete izložbe u galeriji Kunsthalla u Wieni.
Umjetnička praksa Sanje Iveković može se podijeliti u nekoliko faza: rana faza (1970‒1980. godine) u kojoj umjetnica sebe postavlja u prvi plan ‒ ona je i subjekt i objekat umjetničkog djela. Zatim kasnija faza (1990‒2000. godine), gdje se njena pažnja preusmjerava na političke i društvene procese, i faza društvenog aktivizma (2000‒2023. godine), kada se njeno djelovanje premješta na društveno polje i proširuje na široki krug aktivizma usmjerenog prema ugroženim ljudskim pravima i pravima žena.
U ovom tekstu navešću samo neke od brojnih radova koji su na mene ostavili snažan dojam. Među takvim radovima su oni iz perioda sedamdesetih godina, gdje umjetnica prikazuje konstatan pritisak u životu jedne žene, poistovjećujući se s idealom ljepote, istražujući rodne uloge i objektifikaciju žena, što je vrlo aktuelno i danas. Umjetnica samu sebe čini subjektom umjetničkog rada dok kameru koristi kao ogledalo. Jedan od takvih radova je video-performans „Instrukcije br. 1“, nastao 1976. godine (Prilog br. 2), u kojem umjetnica slijedi uputstva za masažu lica čije instrukicje je preuzela iz modnih časopisa. Paralelni rad nastao je četrdeset godina kasnije „Instrukcije br. 2“ (Prilog br. 2), iz 2015. godine, gdje prikazuje umjetnicu u šezdesetim godinama kako i dalje crta iste linije i strelice na svom licu pomoću olovke za oči.
Na istom tragu je i video-rad „Make Up ‒ Make Down“ (Prilog br. 2), nastao 1978. godine, u kojem je prikazan samo gornji dio tijela i ženske ruke, koje predstavljaju fokus umjetničkog rada. S puno pažnje ona okreće kozmetički pribor koji koristi u video-radu. Ovaj video-rad nam usmjerava pažnju na sasvim uobičajenu ali intimnu aktivnost kojom umjetnica premješta fokus sa ženskog tijela kao objekta na proizvod ‒ kozmetiku naglašavajući ritual nanošenja šminke. Ona svoje tijelo postavlja kao medij ispitivanja, istovremeno ironično kritikujući sopstvenu konzumerističku aktivnost.
Prilog br. 2
„Make-up – Make-down”, 1976. god. „Instrukcije br. 1˝, 1976. god. „Instrukcije br. 2, 2015. god.
Fotografije preuzela iz kataloga koji prati izložbu u Kunsthalli u Wieni, strana 40, 41.
U radu „Dvostruki život“, 1976. godine, ili „Tragedija jedne Venere“ 1975. godine (Prilog br. 3), umjetnica koristi reklamnu fografiju glamuroznih života pripadnica filmske i modne industrije iz dnevnih novina, i postupkom kolažiranja spaja ih sa sopstvenim fotografijama iz svakodnevnog života. Iveković postavlja fotografije holividske zvijezde Marlin Monro u interakciju sa svojim fotografijama, te akcentuje pitanja svakodnevice, ali i uticaj medija na oblikovanje naših identiteta.
„Osim preispitivanja uloge medija u projekciji naših života, ovim radovima Iveković postavlja pitanje visokog konzumerizma, ali i lične uloge i pozicije žene u određenim društvenim okolnostima“, navodi profesor Šuvaković i dodaje „da umjetnica ukazuje na relevantan odnos između privatnog i javnog, odnosno između života na margini i života u centru medijske proizvodnje“. Prema profesoru Šuvakoviću, Iveković postavlja vizuelna pitanja o izgledu žene ‒ „Ja kao druga ja“ kao masovnom kulturom projektovana druga. Umjetnica obje priče čita kao fikciju, to jest društveni konstrukt stvarnosti, koje su jednako podložne ideološkoj manipulaciji, navodi Šuvaković. „…Šta je život? Niz oblikovanja tijela prema uzorima i istovremenog prilagođavanja uzoru tijela u oblikovanju života…“ (Šuvaković, „Konceptualna umetnost“, str. 273)
Prilog br. 3
„Dvostruki život“, 1975. god. Fotografisala lično u galeriji Kunstlalle u Wieni; „Tragedija jedne venere“, 1975. god. Preuzela iz kataloga koji prati izložbu, strana br. 24
U video-radu, meni posebno dragocjenom, pod nazivom „Osobni rezovi“, nastalom 1982. godine, (Prilog br. 4 ) umjetnica koristi crnu žensku providnu čarapu navučenu preko glave i pomoću makaza pravi rupe otkrivajući prekriveno lice. Svaki rez je propraćen sekvencom muzike i arhivskog teksta, kao i video-materijala preuzetog s televizijskog programa i emisija koje su posvećene Josipu Brozu Titu. Umjetnica nam ukazuje na snažan uticaj određenih političkih događaja na individuu koja se, oslobađajući se maske, oslobađa istorijske naracije.
Prilog br. 4
„Osobni rezovi˝, 1982. god. Fotografije preuzela iz kataloga koji prati izložbu u galeriji Kunsthalle u Wieni, strana 62, 63.
Prema mišljenju stručne javnosti, jedan od najvažnijih njenih ranih radova je peformans „Trougao“ nastao 1979. godine (Prilog br. 5). Rad čini umjetnička akcija dokumentovana fotografijama, a izvedena na dan posjete predsjednika republike gradu Zagrebu. Trougao zapravo predstavlja odnos između umjetnice koja sjedi na balkonu i simulira gest seksualne simulacije- masturbacije, službenika državne bezbjednosti koji je na krovu susjedne zgrade, nasuprot balkona umjetnice Iveković, i policajca koji zvoni na vrata umjetnice i zahtijeva da se skloni s balkona. O ovom radu pisali su mnogi relevantni teoretičari umjetnosti, a oblik trougla je kasnije postao simbol koje su brojne umjetnice koristille u namjeri da vizuelizuju snažni ženski princip.
Prilog br. 5
„Trougao“, 1978. god. „Trougao“, detalj. Fotografisala lično u galeriji muzeja Kunsthalle u Wieni.
U knjizi Marka Goluba i Dejana Kršića „Sanja Iveković: Dvostruki život ‒ grafički dizajn i suvremena umjetnička praksa“ može se pročitati da umjetnički i aktivistički radovi kojima se služi umjetnica, kao i metode dizajna, nikada nijesu izraz sopstvenih psiholoških stanja, već problematizuju rodni položaji žena, odnose koji su oblikovani i uslovljeni društvenim, klasnim i političkim položajima žene. Ona prikazuje slike profesionalnih supermodela, ali propratni tekst je uvijek posvećen biografijama žena učesnica NOB-a, a objavom tih montaža umjetnica nas podsjeća na istoriju ženske borbe za slobodu, i dodaje: „Umjetnica preispituje oblikovanje sopstva prema drugoj osobi, najčešće prema idealu koji je zasnovan na projekciji ili fantaziji i takve sadržaje koristi da saopšti važnu poruku ili podsjeti na važan događaj iz prošlosti…“ (Prilog br. 6).
Prilog br. 6
„Biseri revolucije“, 2007‒2010. god. Fotografisala lično u galeriji muzeja Kunsthalle u Wieni.
Mogućnosti čitanja umjetničkog rada Sanje Iveković su bezbrojne, što zbog širine tema kojima se bavi, a dijelom i zbog intrigantnih stavova i kritika koje konstantno upućuje društvu. Jedan od takvih primjera je rad pod nazivom „Ženska kuća“ (prilozi br. 7 i 8), serija intervencija koje je umjetnica realizovala, a koje skreću pažnju na zlostavljanje žena i na žene koje su žrtve neke vrste nasilja. Ovaj umjetnički projekat realizovan je u saradnji s različitim institucijama koje se bave zaštitom prva žena, na različitim geografskim lokacijama i različitim izražajnim sredstvima: skupture, instalacije, video-materijali, ali i razglednice, plakati, oglasi…
Umjetnica je u okviru višednevne radionice pomagala ženama žrtvama porodičnog nasilja, koje su smještene u specijalizovanim domovima, i odlivala maske njihovih lica, snimala razgovore i zapisivala njihove priče.
Dio rada koji čine skulpture raalizovan je poput mreže stubova, gdje svaki stub nosi po jednu gipsanu masku lica, napravljenu od portreta žena koje su bile žrtve porodičnog nasilja, upotpunjen kratkim tekstom o žrtvi nasilja. Čitav projekat je propraćen video-instalacijom samog procesa izrade maski. U samom videu vrlo je uznemirujuće posmatrati kako umjetnica prekriva površinu lica ostavljajući male prostore za disanje.
Prilog br. 7
„Ženska kuća˝, 1998–2003. god. Fotografisala lično u galeriji muzeja Kunsthalle u Wieni.
Dio tog rada čini zgužvani crveni papir razbacan po čitavom prostoru galerije, nalik na crvene ruže, koji kao da ujedinjuje i prožima sve radove, nastale u različitim vremenskim razdobljima. Na zgužvanom crvenom papiru ispisani su izvještaji nevladinih rganizacija koje se bave zaštitom ženskih prava. Ovaj izvještaj je prezentovan kao dopuna službenim izvještajima koje su radile vlade određenih država, što nam još jednom osvjetljava umjetničke intervencije Sanje Iveković koja performans i instalaciju dopunjava dokumentarnim materijalom i sačuvanim pisanim izvorima.
Prilog br. 8
„Izvještaj u sjenci“, 2022. god. Fotografisala lično u galeriji muzeja Kunsthalle u Wieni.
Devedesetih godina feministička orijentcija Sanje Iveković preusmjerava se na društveni aktivizam. Njen umjetnički izraz govori u ime ugroženih, zaboravljenih i nevidljivih žena.
Ona nas navodi na suočavanje s prošlošću i temama vezanim za društveno-politički kontekst, od feminizma, komunizma, propagande do svih vidova terora, nastojeći da kritički promišlja svoju poziciju i umjetnički kontekst u kojem radi.
Propituje odnose moći i položaj žena u prošlosti i sadašnjosti, a posljednjih godina teško je razdvojiti umjetnički projekat od projekata izvedenih kao društveni aktivizam. Pitanje roda, ženske pozicije, ravnopravnosti, identiteta, kao i kolektivne memorije, ali i teme koje se odnose na pitanje sloboda, nezavisnost, pravdu, umjetnost, kulturu, kapital… takođe su koncepcije koje umjetnica Iveković istražuje.
Brojni su razlozi koji djelo Sanje Iveković čine važnim za mnoge generacije umjetnica, od početka sedamdesetih godina prošlog vijeka sve do danas. Kritika koju Sanja Iveković permanentno sprovodi kroz svoju umjetničku praksu ili kroz društveni aktivizam poželjna je ili bolje rečeno neophodna je i danas.
Njen umjetnički jezik kreće se između fotomontaža gdje obrađuje antifašističku baštinu fokusirajući se na žene učesnice antifašističke borbe, na heroine antifašističke borbe, pa sve do tema svakodnevice koje prilagođava jeziku masovnih medija, naglašavajući gubljenje identiteta i stvarajući nestvarnu konstrukciju sopstvenog živta (privatnog) u relaciji sa životima holivudskih zvijezda (javnog).
Ona polazi od žene u sistemu vještačkih projekcija, to jest očekivane slike žene, figure – tijela, koja više voli da liči na projekciju društva nego na sebe, što je, po mom mišljenju, u sadašnjosti aktuelnije nego u periodu kada su radovi nastajali.
„…U pojedinim redovima, posebno knjigama, umjetnica se dotiče tog odnosa privatnog i javnog – između ostalog koristeći svoje privatne fotografije ‒ radi to bez ekspresije individualnih osjećanja, spretno izbjegavajući bilo kakvu opscenost intimnog (koje je posebno danas, u vremenu instagrama i selfie kulture, izgubio i svaki privid radikalnosti) ….“ (Golub, Kršić, „Sanja Iveković: Dvostruki život ‒ grafički dizajn i suvremena umjetnička praksa“, str. 33).
Imajući u vidu da je u mojoj zemlji (Crnoj Gori) od 2020. godine zakonom zabranjena upotreba državnih simbola u umjetničke svrhe, a tim povodom nije bilo nikakvih negodovanja od strane šire umjetničke javnosti, mislim da je sa stanovišta umjetničkih sloboda važno pomenuti rad pod nazivom „Nova zvijezda“ nastao 1983. godine (Prilog br. 9).
Naime, umjetnica je iskoristila zastavu tadašnje Republike Jugoslavije, jedan univerzalni simbol borbe za slobodu, i njenu crvenu zvijezdu petokraku zamijenila gomilom dlaka isječenih s određenih djelova tijela i postavila na zastavu, raspoređenu u obliku trougla.
Prilog br. 9
„Nova zvijezda“, 1983. god. Fotografisala lično u galeriji muzeja Kunsthalle u Wieni, a detalj je preuzet iz kataloga koji prati izložbz, strana 54.
Druga vrsta poruke koju nam umjetnica prikazuje i koja nas navodi na suočavanje s temama vezanim za društvene stereotipe jeste rad pod nazivom „Eve’s Game“ 2009‒2012. godine (Prilog br. 10).
Naime, umjetnica je iskoristila temu fotografije iz 1963. godine, na kojoj je prikazan umjetnik Marcel Duchamp kako sjedi s modelom i književnicom Eve Babitz, koja je bez odjeće, preko puta umjetnika i igraju partiju šah. Četrdeset godina kasnije Iveković je upotrijebila ovu kompoziciju i napravila fotografiju sjedeći za šahovskim stolom s nagim muškarcem, u ovom slučaju kustosom Pierrom Bal-Blancom koji ju je pozvao na izložbu.
Prilog br. 10
„Eve’s game“, 2009‒20012. god. Fotografisala lično u galeriji muzeja Kunsthalle u Wieni.
Ovakvu vrstu intervencije, aproprijacije to jest preuzimanja umjetnica je uradila i u djelu „Lady Rosa of Luxemburg“ 2001. godine. O tome piše Rastko Močnik, u knjizi „Nova povezivanja“, autora Jovana Čekića i Miška Šuvakovića (strana 57).
Možda na kraju treba pomenuti da je, početkom maja tekuće godine, retrospektivna izložba Sanje Iveković, poslije MOM-e i Kunsthalle, premještena u MSU u Zagrebu, a prema pisanju medija, rad pod nazivom „Trudna memorija“ (2023), a koji je replika rada „Lady Rosa of Luksemburg“ (2001), postavljenog u Luksemburgu, posvećenom ženama luksemburškog pokreta, izavao je negativnu reakciju dijela javnosti i podstakao raspravu.
Naime, u javnom prostoru je smještena skulptura „Trudna memorija“ (2023) ‒ poput obeliska na visokom postolju stoji figura trudne žene, u čijem su podnožju ispisana imena 91 žene učesnice NOR-a, koje su dobile orden narodnog heroja. Slavljenje žena ratnih heroina i podsjećanje na ta vremena izazvalo je negativnu reakciju dijela javosti i jednim vandalskim činom, kao znak negodovanja, ispisani su skandalozni grafiti i neprimjerene poruke koje prekrivaju njihova imena.
Sanja Iveković je prva umjetnica s naših prostora koja se bavila pitanjem ženskog identiteta i koja se odredila kao feministkinja. Ona se više od pet decenija bavi pitanjima rodne ravnopravnosti i prikazuje najvažnija pitanja feminističkih teorija, a njena umjetnička praksa je u stalnom preplitanju i kritikovanju aktuelnih političkih sistema. Poetika Sanje Iveković je zaokružena cjelina s izraženim feminističkim stavom u relaciji s političkim pitanjima i stalnom kritikom sistema, trudeći se da nas podsjeti i opomene na važne istorijske ženske borbe za slobodu, te s toga njen rad predstavlja plodan teren za istraživanje.
LITERATURA
– Miško Šuvaković, „Konceptualna umetnost“, Muzej savremene umjetnosti Novi Sad, 2007.
– Branislava Anđelković, „Uvod u feminističke teorije slike“, Centar za savremenu umetnost, Beograd, 2002.
-Marko Golub, Dejan Kršić, „Sanja Iveković: Dvostruki život ‒ grafički dizajn i suvremena umjetnička praksa“,Hrvatsko dizajnersko društvo, Zagreb, 2018.
– Jovan Čekić, Miško Šuvaković, „Nova povezivanja“, FMK Univerzitet Singidunum, Beograd, 2017. -Weh Dem, „Der Sich Vor Geistern Furchtet ‒ Works of Heart (1974‒2022) Sanja Iveković“, Kunsthalle Wien, Stadt Wien Kunst Gmbh, 2022.
