Foto: Nikola Šćekić
Nakon uništenja od strane Huna, novo naselje Kijev uspostavljeno je za vrijeme dok je ova oblast bila pod kontrolom Hazara. Sloveni su u ovom periodu pod uticajem Vizantije počeli da primaju hrišćanstvo i započeli proces kreiranje prvobitnih kompleksnih društava. Međutim, ključnu ulogu u razvoju istočne Evrope odigraće pridošlice sa sjevera.
Negdje na prelazu sa 8. na 9. vijek na tokovima velikih rijeka pojavili su se brodovi iz Skandinavije. Ljudi sa sjevera, Normani, Vikinzi ili, kako će u grčkom svijetu biti poznati, Varijazi, spuštali su se sa sjevera. Prvobitna namjera bila je pljačka i osvajanje, da bi njihov cilj kasnije bio usmjeren na uspostavljanju trgovačkih veza između svoje domovine i Konstantinopolja (Miklagarda). Vikinzi su ubrzo preuzeli kontrolu nad slovenskim utvrđenjima, a počeli su da formiraju i nove postaje. Oko ovih centara prvo su nikla naselja a kasnije i manje države na čijem čelu je bila vikinška družina sa slovenskim saveznicima.
Vikinzi su sebe Vizantijcima predstavili kao Rus (Ros), a vizantijski administratori su vremenom sve političke tvorevine od Baltika do Crnog mora početi da nazivaju tim imenom. Usljed interakcije sa Slovenima, Normani će se utopiti u Slovene, a termin Rus i Sloven u ovim zemljama postaće istovjetan. Kad kažemo istovjetan, misli se da če ih Vizantijci vremenom početi smatrati i nazivati istim imenom. Skoro svi istoričari danas prihvataju ovaj, vikinški model razvoja prvih država u istočnoj Evropi Vikinzi i skandinavske korijene prvobitnih dinastija.
Termin Kijevski Rus je, kao i Vizantija, naučna tvorevina kreirana u 19. vijeku radi jasnije definicije određenog istorijskog perioda. Kijev je izdvojen kao grad koji je ostvario primat u 10. vijeku kada je postao politički centar šire oblasti, i koji je u određenom periodu projektovao određenu vlast nad većinom kneževina. Ova vlast nikada nije bila centralizovana i često se zasnivala na dinastičkim i trgovačkim vezama.
Iz političke perspektive, dok su u početku Vikinzi sebe nazivali Rus, a Sloveni se definisali prema plemenu kojem pripadaju, uspostavljanjem principaliteta, dolaskom na vlast prvih Rus dinastija (Rurikovića), ali i slovenizacijom Vikinga, stanovnici ovih oblasti će, umjesto plemena, početi sebe nazivati prema državama kojima su pripadali. Kod hroničara iz 11. vijeka postoji samospoznaja da sve ove države pripadaju Rus kulturi na dinastičkim osnovama, odnosno, usljed dinastičke povezanosti i sličnih početaka. Međutim, na etničkom nivou, radilo se o mješavini Slovena, sloveniziranih Normana, baltičkih naroda, Ugro-Finaca i nomada.
Uspostavljanjem trgovačkih puteva od Grka do Varijaga, došlo je do naglog razvoja ove regije. Kneževine su se ubrzano širile i osnivali nova naselja i trgovačke kolonije, a prrvobitna društvena struktura se zasnivala na osnovu uspostavljanja Rus (vikinške) dinastije i slovenske vojne i političke družine oko njih. Jedan takav Viking, Oleg, koji je već vladao Novogorodom, 882. godine napada i osvaja Kijev. Pod Olegom i njegovim nasljednicima, Kijev dolazi na čelo labave konfederacije čiji je cilj bio potiskivanje Hazara od vitalnih trgovačkih puteva.
Jedan od ključnih aspekata društvenog razvoja bilo kojeg srednjevjekovnog društva jeste širenje hrišćanstva. Međutim, kod Rus prinčeva s kraja 9. i početkom 10. vijeka, došlo je do usporavanja pokrštavanja. Uspostavljanjem vlasti Vikinga, proces pokrštavanja koji je u ovoj regiji bio prisutan još od 4. vijeka je relativno potisnut, a takvo stanje izazivalo je dodatnu napetost sa Vizantijom. Situacija, ali i istorija, se promijenila kada je najznačajniji vladar Kijeva, princ Vladimir (Volodimir), napao vizantijske posjede na Krimu i tvrđavu Herson. U sklopu mirovnog dogovora, osim što je oženio sestru vizantijskog cara Vasilija II, Anu, Vladimir je 989. godine primio hrišćanstvo za sebe i svoju zemlju. Nakon prihvatanja hrišćanstva od strane plemstva, započelo je njegovo naglo širenje, mada moramo naglasiti da su postojali džepovi paganstva duboko u srednjem vijeku. Kijev kao političko i vjersko sjedište postaje centar Rus feudalnog svijeta.
Mnogo veći problem predstavljali su upadi nomadskih Pečenega, turkmenskog plemena iz centralne Azije. Kao što je već rečeno, nomadski upadi suštinski su usporavali feudalni razvoj cijelog regiona i doveli do njegovog kašnjenja u odnosu na zapadnu Evropu. Poređenja radi, do 10. vijeka glavnina migracije i saracenskih (arapski) i vikinških napada na zapadnu Evropu će prestati, dok će istočna Evropa još četiri vijeka biti pod udarom migracija i upada sa istoka.
Nakon što je Jaroslav Mudri porazio Pečenege, u znak zahvalnosti za pobjedu, u Kijevu je 1037. godine završena katedrala Svete Sofije. Iako je porazom Pečenega konačno otklonjena prijetnja Kijevu, a situacija u široj oblasti se smirila, njihovo uništenje će se pokazati problematično na duge staze. Naime, ovdje dolazimo do nerješivog kompleksa ovog dijela Evope ovog doba. Nomadi koji su prijetili Kijevu i drugim prinčevima jesu bila prijetnja ali su takođe predstavljali i svojevrsnu tampon zonu drugim nomadima na istoku. Kijev i Pečenezi i Vizantija su uspostavili relativne odnose i napravljena je određen regionalni balans. Njihovim uklanjanjem nije više postojala nikakva barijera protiv mnogo opasnijeg protivnika koji se javljao na istoku.
U sljedećih dva vijeka, Rus prinčevi su imali dovoljno mira da ostvare određeni napredak, ali i da se svađaju međusobom za prevlast. Iste godine kada je došlo do raskola između istočne i zapadne crkve, 1054. godine, umro je Jaroslav Mudri jedan od najznačajnijih srednjevjekovnih vladara i njegovu smrt istoričari uzimaju kao trenutak početka pada uticaja Kijeva.
Naime, usljed dinastičkih sukoba moć Kijeva je počela da slabi, a prinčevi drugih gradova su počeli da preuzimaju prevlast, mada nikada nijesu mogli da projektuju moć na način na koji je to mogao Kijev. Tokom vladavine princa Vladimira Monomaha (1113-1125. godine), došlo je do privremene obnove jedinstva pod Kijevom ali njegovom smrću još jednom je došlo do dinastičkih sukoba. Važno je napomenuti da je upravo u ovom perioud, kijevski hroničar iz 1187. godine prvi put upotrijebio rječ Ukrajina da opiše stepske pogranične oblasti između Pereiaslava na istoku i Galicije na zapadu.
Jedan od Monomahovih nasljednika, Jurij Dolgoruki, kao princ Suzdala osnovao je novo utvrđenje Moskvu 1147. godine. Kao dio starijih dinastičkih krugova Dolgoruki je i dalje smatrao Kijev kao politički centar svih principaliteta dok će njegovi sinovi težiti samostalnom razvoju svojih krajeva, pa i Moskve. Oni su započeli političko i kulturno odvajanje sjevernih knežina, koje će usloviti evenutalni samostalan razvoj Moskve, a kasnije i Rusije.
Iako ne znamo datum rođenja Kijeva, definitivno znamo dan smrti. Dana 7. decembra 1240. godine, novi talas invazije nomadskih naroda iz evroazijske stepe, udario je u srce istočne Evrope. Kao što je već rečeno, jačanje Rus prinčeva oslabilo je nomade koje su stajali između njih i Mongola. Nakon sistematskog uništenja centralne Azije i Kavkaza, apsolutno niko nije stajao između sjeverne invazione armije Batu Kana i istočne Evrope. Gradovi sjevernih prinčeva su zbrisani sa lica zemlje u prvom talasu 1238. godine, da bi dvije godine kasnije došao red na Kijev.
Iako je najznačajniji grad istočne Evrope do tada nekoliko puta osvajan, sistematsko razaranje kojim je podvrgnut od strane Mongola, uništilo je značaj Kijeva za sljedećih par vjekova. Devastacija grada i šire oblasti je bila tolika da je pet godina kasnije, papski izaslanik napisao da je u gradu ostalo 200 kuća, a da je cijela okolina zasuta kostima i lobanjama. Većina velikih gradova Kijevskog Rusa su uništena, a samo su oni na sjevernoj ili krajnje zapadnoj periferiji osatali sačuvani. Upravo će iz ovih periferija uzdići se kneževine iz kojih će nastati Rusija ali i Ukrajina.
Preživjeli gradovi i prinčevi sljedeća tri vijeka će plaćati danak u periodu koji će ostati poznat kao „tatarski jaram“. Iako zanemaren dio istočnoslovenske istorije, tatarski jaram će imati dubinskog uticaja na razvoj ovih društava. Pored prekida prirodnog razvoja feudalnih društava, tatarski jaram će usporiti i raslojavanje društva i prodor ideja humanizma i renesasne. Mnogi istoričari i politički teoretčari korijene ruskog apsolutizma i centralizma pronalaze upravo u ovom periodu.
Mongolsko razaranje Kijeva suštinski je restartovalo političko-društvene prilike u stepi, jer su nomadi još jednom vladali i ubirali danak od slabih i međusobno zavađenih slovenskih prinčeva. Ovdje imamo još jednu istorijsku devijaciju odnosno shvatanje da je uslijed razaranja Mongola došlo do raseljavanja i depopulacije Slovena iz Ukrajine. Stanovništvo se jeste povuklo u relativnu blizinu zapadnih prinčeva, koji su nastavili otpor, ali Kijev i okolina će uvijek ostati naseljeni Slovenima.
Dok je Moskva započela svoj viševjekovni vazalni jaram, princ Volonije i Galicije Danilo se uz papsku pomoć uspješno suprotstavio Zlatnoj Hordi, političkom nasljedniku Mongola nakon sloma centralne vlasti. Danilu se pripisuje, osim dobijanja kraljevkse krune, i da je uspješno usmjeravao sukob tatara Zlatne Horde ka Mađarima i Poljacima, ali i osnovao Lavov kao novi politički centar istočnih Slovena. Skoro jedan vijek Galicija i Volonija će se uspješno suprotstavljati svojim susjedima, čak i uspjevati da se proširi, da bi 1392. godine bile podijeljena. Galicija je pripala Poljskoj, a Volonija, zajedno sa Djeprom, Litvaniji. Da bi promjena političkog sistema bila kompletna, čak su i na Krimu Đenovljani zamijenili Vizantintiju.
Razaranje Kijeva dovelo je i do premještanja Mitropolita iz Kijeva u Vladimir 1299. godine, a nekoliko decenija kasnije, sjedište je premješteno u Moskvu. Iz ruske perspektive ovo predstavlja simbolično premještanje političkog centra na sjever. Međutim, odvojeni mitropolit je uspostavljen i u Galicji, a odnos i sukob ova dva mitropolita jasno ukazuje na dva odvojena kako politička tako i crkvena razvoja.
Sjeverne oblasti će nakon dva vijeka jarma i uz razvoj nezavisne ruske države, težiti crkvenoj nezavisnsoti, kao i zvaničnoj zamjeni Kijeva Moskvom, dok če sa druge strane, mitrpolit u Galiciji nakon gubitka političke nezavisnosti, a suočen sa neprijateljem sa svih strana, težiti integraciji u novu Poljsko-Litvansku Uniju.
Ovako pojednostavljen prikaz izuzetno kompleksnog perioda ipak je dovoljan da ukaže da jednostavna integracija srednjevjekovne Rus istorije u istoriju Rusije nije moguć. Moskva, a samim tim i Rusija, je jedan od krakova razvoja ove oblasti, i daleko od toga da je jedini. Dok će Moskva imai svoj zaseban razvoj pod tatarskim jarmom, nasljednici zapadnog Rus-a će nastaviti nezavisno da djeluju prije utapanja u Poljsku i Litvaniju.
Sredinu 14. vijeka obilježila je Crna kuga. Pošast koja je došla sa istoka karavanskim putevima, desetkovala je tursko-mongolske stanovnike stepa koje će Evropljani sve češće nazivati Tatarima. Tatarskim napadima na Krim, kuga se proširila na đenovljanske brodove koje će je dovesti do Sicilije, a kasnije i širom Evope. Danas smatramo da je kuga pobila 1/3 populacije Evrope ali je u manjem obimu pogodila Poljsku i Litvaniju.
Porazom oslabljene Zlatne Horde 1359. godine u bici kod Plavih voda Kijev ulazi u sastav Litvanije. Ovim dolazi do zbližavanja starog ukrajinskog i novog katoličkog litvanskog plemstva prije svega zbog opasnosti od okolnih prijetnji ali i napetosti uslijed sve jačeg širenja katoličanstva na Baltiku.
Kraj srednjeg vijeka uveo je na političku scenu tri pojave koje će obilježiti region u sljedeća tri vijeka i ključne su za razumijevanje budućih procesa. Prva su pobune pravoslavnih Rus plemića, koji su se osjećali diskriminisano od strane katoličkih vladara velikog vojvodstva Litvanije. Odnos katoličkog plemstva sa pravoslavnim plemićima, ali i podanicima. Drugi je uspostavljanje zasebnog tatarskog Krimskog Kanata sredinom 15. vijeka. Krimski Kanat, iako često u vazalnom odnosu sa Osmanskim carstvom, postaće regionalna super sila, čije vojske će u par navrata zapaliti i Moskvu. Dodatno, Krim će postati centar lukrativne trgovine robovima iz istočne Evrope, a procjenjuje se da su do 18. vijeka milioni robova uhvaćeni u poharama krimskih Tatara i prebačeni u Osmansko carstvo i na Bliski istok. Posljednja pojava nastala je kao posljedica prve dvije a desila se 1492. godine. Te godine imamo prvi pomen Kozaka.
(uskoro nastavak o Komonveltu i Kozacima…)
