Foto: privatna arhiva

Kad je tekla krv Limom, Ćehotinom i Breznicom

Zločini u Limskoj dolini i pljevaljskom srezu su događaji poznati u našoj istoriografiji, a odnose se na ubistva civila u januaru i februaru 1943. godine u Sandžaku i istočnoj Bosni, koje su izvršile četničke formacije. Tokom ove operacije, po izvještajima autora Dedijera i Miletića, koji su ove zločine temeljno i naučno obradili[1] ubijeno je preko 9.000 osoba, od kojih su 8.000 bili žene, djeca i starci. Cilj ove četničke operacije je sprovođenje “Instrukcija” Draže Mihailovića iz 1941. godine. U pomenutim Instrukcijama koje je Mihajlović poslao svojim komandantima detaljno se opisuje cilj i način sprovođenja ove operacije i to: “Stvaranje Jugoslavije i u njoj Velike Srbije, etnički čiste, u granicama Srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Banata i Bačke; Stvaranju neposredne granice između Srbije i Crne Gore čišćenjem Sandžaka od muslimanskog i albanskog; Čišćenje državne teritorije od svih narodnih manjina i nenacionalnih elemenata…”[2]. Realizacija plana je otpočela januara 1943. godine, kada su počinjeni zločini nad Muslimanima u Limskoj dolini, to jeste u bjelopoljskom srezu, a nastavljeni dalje u pljevaljskom srezu. Broj žrtava u bjelopoljskom srezu, kako navodi socijalistička istoriografija je 400 boraca i oko 1000 žena i djece.[3]

Ovim zločinom se posebno bavio Radoje Pajović, koji navodi da je akcija bila isplanirana od strane štaba i samog Draže Mihajlovića čiji je štab tada bio u Lipovu kod Kolašina. On je izdavao naredbe svojim komandamtima odreda, Pavlu Đurišiću, komandantu Limskog četničkog odreda, Vojislavu Lukavčeviću i Nikoli Bojoviću. Između ostalog Pajović je priložio i naredbe koje je izdavao Đurišić o ,,uništavanju svog muslimanskog življa na koji naiđu”[4], kao i izvještaj Đurišića u kome navodi da je ,,akcija u bjelopoljskom, pljevaljskom, čajničkom i fočanskom srezu izvršena po naređenju, da su sva muslimanska sela popaljena, i da je broj ubijenih muslimana 1200 boraca I 8000 žena, djece i staraca.[5]

Popis stradalih

Ono što je interesantno da je u knjizi Prilog u krvi[6] dat i poimenačan popis žrtava četničkih zločina u pljevaljskom srezu, sa godinama, mjestom rođenja i datumom stradanja svih do tada poznatih žrtava. Autori navode da je od muslimanskog življa očišćen i popaljen cijeli seoski pojas pljevaljske opštine, uključujući sva sela sa lijeve i desne strane rijeke Ćehotine. Ono što posebno ističu jeste okrutnost četnika, kao i način na koji je zločin izvršen. Ističu da je stradalo svo stanovništvo koje nije izbjeglo u sam grad Pljevlja, koje je tada bilo pod kontrolom italijanskih snaga. Navode da su četničke snage prvo opkolile teren, tako da lokalno stanovništvo nije imalo izlaza, a zatim pristupile ubijanju svog stanovništva, ne praveći razliku prema polu i broju godina. Načini likvidacije bili su monstruozni, jer je veliki broj žrtava zaklan i živ spaljen. Dalje navode podatak da je od 1.380 žrtava pljevaljskog kraja 581 bilo djece starosti do 10 godina, a da ukupno gledano 50,5% žrtava bilo starosti do 14 godina.[7]

Analiziranjem navedenih izvora dolazimo do zaključka da je u pomenutim publikacijama nastalim u socijalističkoj istoriografiji dosta temeljno odrađena tema pomenutih zločina. U svim publikacijama navedeni su izvori, a u mnogim u formi kopije i priloga navedeni orginalni izvori iz pronađene četničke arhive. Pomenuti autori navode da se muslimanski živalj u početku sa dosta obazrivosti priklanjao partizanskoj organizaciji, a da se nakon zločina muslimansko stanovništvo priklanja kako partizanima, tako i kvislinškoj Muslimanskoj miliciji, želeći na taj način da zaštiti stanovništvo od mogućih novih četničkih napada. U pomenutim publikacijama dosta temeljno i hronološki precizno je obrađena tema, obuhvatajući razloge četničkog napada, sam napad, ali i posledice koje je taj napad prouzrokovao. Treba naglasiti da se u određenim djelovima knjiga na neki način zamjera muslimanskim življu, što se masovnije u prvim godinama nije odazvao u partizanske jedinice i samoorganizovao, već se sa određenom dozom skepse držao prema partizanima. Dalje navode da se po oslobođenju Pljevalja pristupilo osnivanju mješovitih pravoslavno-muslimanskih organa vlasti, što nas upućuje da je cilj bilo pomirenje lokalnog stanovništva. Takođe se navodi da se mali broj četnička iz Pljevalja učestvovao u zločinu, a da su zločin izvršile četničke formacije iz Vasojevića i Žabljaka, takođe na taj način promovišući pomirenje stanovništva. Ono što je interesantno da je pomenuta tema, nije monografijski pojedinačno obrađena, već se o njoj pisalo u obrađivanju širih tema kao što su Crna Gora u II svjetskom ratu i Pljevlja u NOB-u. Analiziranjem pomenute istoriografije stiče se dojam, da je ona za cilj imala pomirenje lokalnog pravoslavnog i muslimanskog življa, jer se u njima navode i pozitivni primjeri međusobnog pomaganja lokalnog stanovništva u pomenutim zločinima.

Izbjegavanjem riječi “genocid” bježi se i od odgovornosti

Svakako je interesantno da se za navedene zločine u socijalističkoj istoriografiji koristio samo termin “zločin”, a da je jedini koji je upotrebio termin “genocid” Vladimir Dedijer i Antun Miletić u svom djelu iz 1990. godine.[8] Termin genocid su u postsocijalističkoj eri uglavnom koristili određeni bošnjački istoričari i pored činjenice da presuda za genocide nije iznešena pred sudovima. Interesantno je da je termin genocid od strane Generalne skupštine UN usvojen tek 1946 godine, a po međunarodnom pravu prestavljao je zločin namjernog, potpunog ili djelimičnog istrebljenja stanovništva sa određene teritorije, zbog pripadnosti određenoj vjerskoj ili nacionalnoj grupi.

Za razliku od socijalističke istoriografije, koja je dokumentovala i osudila četničke zločine, postsocijalistička istoriografija otvara problematiku preispitivanja istih. Treba navesti interesantnu činjenicu Milosava Samardzića, koji je po prvi put u našoj istoriografiji pokušao da dovede u pitanje orginalnost pomenutog izvještaja Pavla Đurišića, Draži Mihajloviću o ubistvu 9.200 muslimana u februaru 1943. god, tvrdeći da je izještaj komunistički falsifikatat.[9]  On ovu tvrdnju pokušava da potkrijepi činjenicom da se komunikacija između Đurišića i Mihajlovića nije odvijala na takav način u prethodnim depešama, naglašavajući citate u tekstu depeše koje tvrde da su naknadno umetnute od strane komunista. Ipak ovu tezu Samardžića treba uzeti sa velikom dozom kritike budući da na posleratnom suđenju ni sam Mihajlović nije dovodio u pitanje autentičnosti dokumenta. Takođe, Samardžić dovodi u pitanje i broj žrtava zločina, pozivajući se na određene ustaške izvore koji govore da u zbjegu muslimanskog stanovništva na njihovu teritoriju, navodeći da su četnici ubili oko 1.500 osoba, većinom žena i djece.[10]

[1] Vladimir Dedijer, Antun Miletić, Genocid nad Muslimanima 1941-1945,Svjetlost Sarajevo, 1990.

[2] Isto.

[3] Zbornik NOR-a tom IV, četnički dokumenti, knj. 2, Vojnoistorijski institut, Beograd, dokument 34.

[4]Radoje Pajović, Kontrarevovolucija u Crnoj Gori: četnički I federalistički pokret 1941-1945,  Cetinje, 1977. str. 314-315.            

[5] Isto.

[6] Grupa autora – Prilog u krvi, Pljevlja 1941-1945., Savez udruženja boraca opštine Pljevlja , 1969. Str 220-343.

[7] Isto,

[8] Vladimir Dedijer, Antun Miletić , Genocid nad Muslimanima 1941-1945, Svjetlost, Sarajevo,1990.

[9] Milosav Samardžić , Falsifikati komunističke istoriografije, UNA PRESS, Beograd, 2010. str, 25-31.

[10] Isto.