Foto: privatna arhiva

Zločin u Pivi, u Dolima, u našoj istorigrafiji je naziv za zločine koji su se desili 7. juna 1943. godine nad lokalnim stanovništvom nadomak današnjih Plužina. Zločini su izvršeni isključivo nad civilnim stanovništvom, a izvršioci su bili pripadnici Njemačke 7. SS divizije Princ Eugen, uz podršku domaćih kolaboracionista. Ova akcija je dio znatno šire akcije, koja je u našoj istoriografiji poznata kao bitka na Sutjesci, budući da se oblast Pive oslanja na teritoriju Tjentišta i Bosne i Hercegovine, tako da je okupatorska vojska željela da spriječi eventualno izvlačenje partrizanskih jedinica ovim reonom, ali i zaplaši ostalo stanovništvo zbog saradnje sa partizanskim pokretom.

Socijalistička istoriografija je ovaj zločin istraživala uglavnom u kontekstu operacija Bitke na Sutjesci, kao i zločina pomenute 7. Brdske SS divizije Princ Eugen. 

Nepobitno, zločinac je bila SS divizija Princ Eugen

Autor koji se najviše i najdetaljnije bavio ovom temom jeste S. Milošević. On navodi da je njemačka 7. Brdska SS divizija Princ Eugen u Crnu Goru stigla iz pravca Hercegovine, a da su već do tada u Kordunu i zapadnoj Bosni napravili monstruozne zločine nad civilnim stanovništvom.  Navodi da je divizija bila sastavljena u potpunosti od dobrovoljaca, koji su bili uglavnom folkdojčeri, odnosno podunavski Njemci.[1] Po dolasku u Crnu Goru jedinica je bila raspoređena u Nikšiću, da bi dalje krenula ka Šavniku u koji su ušli 29 maja. Iz Šavnika kreće njihova zločinačka akcija, budući da su krenuli u pravcu Pive a sva sela koja su se našla na tom putu su spaljena do temelja. Lokalno stanovništvo se dalo u zbjegove u planinu Vojnik, a malobrojno stanovništvo, mahom starci koji su ostali na svojim imanjima je ubijeno. Spaljena su sela Pošćenje (ubijeno 25 ljudi), Dobro Selo – 12 ljudi, Slatina i Godijelji – 6 ljudi.[2] Dalje autor navodi da su se ipak najveći zločini desili u Dolima u Pivi, jer je okupator uspio da opkoli lokalno stanovništvo, koje nije uspjelo da pobjegne u obližnje planine i tako izbjegne sigurnu smrt. Vojnici 7. SS divizije Princ Eugen, su opkolivši sela, pohvatali lokalno stanovništvo i razdvojili ih u 3 grupe. U prvoj su bili vojnosposbni muškarci, u drugoj žene i djevojke, a u trećoj djeca. Ukupno je bilo oko 400 osoba, a ubrzo su sve tri grupe strijeljane, ne praveći razliku prema polu i uzrastu.[3]  Pored navedene 7. SS divizije Princ Eugen, Milošević govori da je u cjelokupnoj operaciji u Pivi učestvovala i njemačka Prva brdska divizija, kao i italijanska divizija Ferara, čija je uloga bila da nastupa nakon divizije Princ Eugen i pretražuje teren, pljačkajući i spaljujući sve objekte na koje su naišli.

Ovom temom bavili su se i učesnici partizanskog pokreta i organizatori ustanka u Crnoj Gori – D. Jauković, general i istoričar sa Žabljaka i Obren Blagojević, borac i profesor Beogradskog fakulteta nakon rata. Oni su dosta detaljnije bavili temom samog zločina u Pivi.

D. Jauković u svojoj knjizi Durmitorski kraj u plamenu, navodi da su se zločini u Pivi desili u operaciji WEISS, čiji je cilj bio eliminisanje partizanskog poketa iz pogranične oblasti Bosne i Hercegovine i Crne Gore. Dalje navodi da je partizanska Peta proleterska crnogorska brigada, čim je saznala da su okupatorske snage krenule iz pravca Šavnika, stupila u organizaciju naroda u zbjegove u planinu Vojnik.[4] Zahvaljujući ovim akcijama Pete crnogogorske brigade, izbjegnuti su još masovniji zločini nad stanovništvom ovoga kraja. On ističe da se zbog brojnosti neprijatelja, ali i teškog i nepristupačnog terena, nije mogao na vrijeme organizovati zbijeg naroda iz sela Dola u Pivi, tako da je tu počinjen veliki zločin okupatora nad civilnim stanovništvom. I on u svojoj knjizi navodi podatak da je u Dolima strijeljano oko 400 stanovnika, od kojih su većina bila žene i djeca, navodeći podatak da su određeni ljudi zatvarani u kuće, koje su potom zapalili istovremeno pucajući u one koji su pokušali izaći.

Samo Blagojevića stradalo oko tri stotine

Blagojević, koji je porijeklom iz Pive, u svojoj knjizi Piva[5] detaljno opisuje zločine koji su počinjeni, prateći hronološki put divizije Princ Eugen iz Šavnika ka Pivi. Ono što njegovu knjigu svrstava u vjerovatno najvjerodostojniju literaturu, jeste da je on prvi put napravio spisak žrtava ove operacije, detaljno, po selima kroz koje je prošla pomenuta divizija. Blagojević navodi da je cilj njemačkih jedinica bio odmazda i zaplašivanje stanovništva, zbog blizine granice sa Bosnom i Hercegovinom, budući da je cilj partizanskog pokreta bio izvlačenje iz reona Sutjeske ka Crnoj Gori. Navodi podatak da su sva sela kroz koje su prošle njemačke jedinice detaljno “očišćena” – zatečeno stanovništvo pobijeno, stoka i kuće opljačkane, a nakon toga popaljene. Autor ističe podatak da je 10% cjelokupnog stanovništva Pive stradalo u ovoj operaciji, da su sve žrtve bile civilne, odnosno stradale van borbe. Ukupno je stradalo 1.080 lica, od čega u Župi pivskoj (zapadni dio Pive) 910, a u Planini pivskoj (istočni dio) 170.[6] Autor daje poimeničan spisak žrtava po selima i zaseocima, navodeći interesantan podatak da je iz njegovog bratstva stradalo ukupno 282 člana bratstva Blagojević.

Ono sa čime se možemo složiti je da su autori socijalističke epohe izučavali ovaj zločin u kontekstu neprijateljske operacije WEISS, odnosno bitke na Sutjesci. I pored toga, što nije bilo posebne publikacije koja je obuhvatila samo zločine u Pivi, ipak se možemo složiti da istoriografija koja je obradila ovaj slučaj, iznijela potpuno dovoljno karakteristika pomenutog događaja. Ono što možemo pohvaliti, jeste da slučaj zločina u Pivi posmatraju iz percepcije drugih zločina koje je prethodno izvršila divizija Princ Eugen. Autori detaljno obrazlažu razloge i pravce napada, hronološki opisuju zločine koji su se desili, i činjenično potkrepljuju broj ubijenih ljudi i popaljenih domaćinstava. A ono što je interesantno, i što ćemo naknadno tek uporediti sa autorima koji su pisali u postsocijalističkoj eri, jeste da pomenuti autori navode da su zločine počinili okupatori, u čijem su sastavu bile i određene domaće kvislinške formacije, neimenujući njihov sastav.

Naknadne revizionističke intervencije

U vremenu posle pada komunizma, istoričari i publicisti počinju da objavljuju monografije vezane za zločin u Pivi. Ono što je interesantno jeste da je većina publicističke građe nastale posle pada komunizma, jeste da se o ovoj temi više i masovnije piše posle 90-tih godina, od kada je Srpska pravoslavna crkva, održala prve parastose i pomene žrtvama stradalim u zločinu. Na ovaj način se ova tematika aktuelizuje i o njoj se masovnije piše.

Svakako autor koji je aktuelizovao ovu temu jeste istoričar Mile Cicmil, koji je kompletnu monografiju Krv Pive, posvetio ovom zločinu. Knjiga je doživjela čak 4 dopunjena izdanja, a objavljena je uz pomoć eparhije Crnogorsko-primorske SPC i mitropolita Amfilohija, kako sam autor navodi.[7] Ono što je velika razlika u odnosu na dotadašnje publikacije jeste da Cicmil izlazi sa tezom da su zločine počinili pripadnici nacističke jedinice Princ Eugen, na nagovor muslimana iz gatačke doline, koji su i sami učestvovali u zločinu kao pripadnici Handžar divizije i ustaša, u sastavu njemačkih trupa.[8] Autor je u obimnoj monografiji, oslanjajući se u početnoj literaturi između ostalog, na autore koje smo pominjali,  dosta iscrpno i precizno iznio podatke o zločinu. Prvi dio knjige potkrijepio je podacima, fotografijama i arhivskom građom, obuhvativši sva mjesta, sela i zaseoke kojima je prošla divizija Princ Eugen, činivši zločine. U drugom djelu knjige Cicmil je objavio razgovore i svjedočanstva sa preživjelim učesnicima zločina i njihovim potomcima. U knjizi je objavio spisak svih stradalih civila u zločinu, kao i spiskove poginulog pivskog stanovništva u toku rata 1941–1945. godine.  Ono što čitaocu odmah privlači pažnju jeste to da Cicmil zločin posmatra iz perspektive stradanja srpskog naroda u Drugom svjetskom ratu. Tako se u knjizi na više mjesta pominje stradanje srpskog stanovništva u Pivi iznoseći podatak da je u Dolima poginulo 522 stanovnika, a u kompletnoj Pivi 1.290 stanovnika.[9] Autor posebno naglašava da je komunistička istoriografija namjerno skrivala činjenicu da su u zločinu učestvovale muslimanske dobrovoljne jedinice sa prostora Hercegovine, koje su bile u sastavu njemačkih jedinica. Optužuje komunističke istoričare, da su namjerno zapostavljali ovu činjenicu, radi sprovođenja bratstva i jedinstva u novoformiranoj državi, a sve na račun srpskog življa koji je bio najveća žrtva u II svjetskom ratu.  

Sa istorijskog aspekta, knjiga prestavlja zaista pristojnu publikaciju, izuzev dijelova đe se na poseban i slikovit način opisuju zločini nad nedužnim stanovništvom.

Pokušaj da se Dola predstave kao vjerska odmazda

Od mnogih publikacija koje su u skorije vrijeme objavljeni treba istaći publikaciju Vasilja Jovovića, koji po prvi put izlazi sa tezom da se u Pivi desio genocid nad srpskim stanovništvom, što naglašava i u naslovu svog djela.[10]  Jovović, slično Cicmilu, izvodi tezu o zločinima nad Srbima u Pivi, u kojem su pored njemačkih dobrovoljaca učestvovali hercegovački muslimani. Jovović objavljuje mnoštvo podataka o zločinu, prateći cijeli put divizije Princ Augen. Između ostalog navodi svjedočenja preživjelih, koji naglašavaju da je jedan broj vojnika pričao srpsko-hrvatskim jezikom, što implicira da su u izvršavanju zločina učestvovale ustaške jedinice, sastavljene od muslimana i Hrvata iz Hercegovine. Ono što je interesantno jeste da se Jovović osvrnuo i na Svetu mučenicu Jagliku pivsku i svete Pivske mučenike,[11] koje je SPC kanonizovala 2017. godine.  Što se tiče broja žrtava Jovović navodi sve pomenute autore, budući da se oni mnogo ne razlikuju.

O zločinu u Pivi u skorije vrijeme objavljen zaista veliki broj publikacija, ali su nabrojane publikacije Jovovića i Cicmila svakako najtemeljnije, ali i najčitanije, pa smo ih iz tog razloga i analizirali. Treba naglasiti da se u vremenu posle pada komunizma redovno obilježava dan stradanja na žrtve zločina u Pivi, a događaju prisustvuju državne i crkvene delegacije. Interesantan je podatak da je 1977. godine podignut memorijalni kompleks u Dolima, rad vajara Luke Tomanovića.

Analiziranjem nabrojanih djela dolazimo do zaključka da je zločin zaista temeljno istražen, a da su tome doprinijeli istoričari koji su pisali u komunizmu, ali i istoričari postkomunističke generacije. Ono što može da nas raduje jeste da su obje generacije istraživanjem došli do sličnog broja žrtava ovog zločina, ne osporavajući jedni druge. Ipak glavna razlika između ove dvije istoriografske generacije, jeste što je prva svoju publicističku djelatnost obavljala uz pomoć institucija koje su se oslanjale na Komunističku partiju, a drugi na institucije Srpske pravoslavne crkve. Tu možemo i pronaći razlog zbog koga se ove dvije generacije spore, a to je učešće domaćeg kvislinškog, nepravoslavnog stanovništva u zločinu. Dok prva generacija pokušava da preskoči činjenicu da su u zločinu učestvovali muslimani i Hrvati iz Hercegovine, računajući da će na taj način graditi jugoslovenski suživot, druga generacija previše naglašava ulogu istih u zločinu, prikazivavši srpski narod kao žrtvu nacionalista. Ono što je nesporno jeste da se istina krije između. Činjenica je da su hercegovački muslimani i Hrvati učestvovali u zločinu, ali ne u broju koji je predstavljen. Takođe, njihovo učešće nije imalo odlučujuću važnost, budući da nisu bili zastupljeni u komandnom kadru. Na kraju, pripadnici ove formacije činili su zločine nad muslimanskim i hrvatskim stanovništvom u Bosni i Dalmaciji, što nas navodi na zaključak da su to bili dobrovoljci vođeni prije svega ideološkom mržnjom, koji su zastupali i izvršavali naredbe okupatorskih vlasti.

Istorija na čereku dnevne politike

Interesantno je navesti da pomenuta tema i danas izaziva brojne kontraverze, pa čak i dobija političku konotaciju u Crnoj Gori. Naime, nakon što je juna 2021. godine Skupština Crne Gore usvojila Rezoluciju kojom je osuđen genocide u Srebrenici, za nju su glasali i poslanici Demokrata, koja važi za proevropsku i prosrpsku političku stranku. Da bi umanjila štetu u svom glasačkom tijelu poslanici Demokrata ubrzo su predložili na usvajanje Rezolucije o Genocidu u Pivi i Velici.[12]

(Nastaviće se…)

[1] S. Milošević, Zločini okupatora nad stanovništvom I ranjenicima za vrijeme bitke na Sutjesci, Vojnoistorijski glasnik, Beograd,1975.

[2]Isto, str 130-131.

[3] Isto.

[4] D. Jauković, Durmitorski kraj u plamenu – Sutjeska, Beograd, 1975

[5] Obren Blagojević, Piva, Beograd, 1996.

[6] Isto, str. 589.

[7] Mile Cicmil, Krv Pive, AP PRINT, Podgorica, 2007

[8] Isto.  str.192

[9] Isto.

[10] Vasilj Jovović, Genocid u Pivi, Muzej žrtava genocida, Odbor za Jasenovac SPC, Beograd, 2019.

[11] Sv. Jagilka, rođena kao Jovana Sočica je bila djevojka koja je uspjela da pobjegne u šumu u Pivskim dolima pred napadom njemačke vojske. Ipak, cilu njenu porodicu uključujući roditelje, braću I sestre neprijatelj je uhvatio I zatvorio u kuću, zapalivši ih žive. Jovana je svjesno ušla u kuću, nemogavši da gleda odlučila da izgori sa svojom porodicom. SPC je kanonizovala na saboru 2019. God. Vrtić u Plužinama nosi njeno ime, kao I ulica u Podgorici.

[12] http/ CDM/ Prekić: Demokrate pokušavaju da umanje štetu/jun  2021.