Foto: privatna arhiva

Država je narod i kao takva nikada ne smije umrijeti. Ova rečenica Abrahama Linkolna je temelj državnosti i iskreno vjerovanje u budućnost sopstvene države. Takvo vjerovanje postojalo je i u Crnoj Gori u vrijeme Nikole Petrovića, sa jasno ispoljenom namjerom da se stvori institucionalno uređena kraljevina. Sazrijevanje i stabilnost su uslov opstanka, a kada su upitanju državni entiteti tu stabilnost možemo uopštiti kroz tri tačke: narod, institucije i ekonomski razvoj.

U Kraljevini Crnoj Gori su ozbiljno uzdrmani temeljne tri tačke oslonca i ona je nestala sa liste evropskih zemalja. Propuštena je šansa u prilično zamagljenom vihoru događaja, koji su i danas tema ozbiljnih istraživanja u dijelu crnogorske istorije.

Možda jedan analitički pogled na finansije Crne Gore, može makar malo doprinijeti, da put koji trasiramo učini našu stabilnost izvjesnijom.

Finansijski zakoni – institucionalni kontekst

Savremeni finansijski zakoni u Crnoj Gori usvojeni 2003. godine, skoro su identični Zakonu koji je primjenjivala Kraljevina Crna Gora. Da je tako potvrđuju  bazični postulati zakonskih riješenja u vrijeme Kraljevine. Budžeti Crne Gore u periodu 1908–1914. godine donošeni su od strane Narodne Skupštine i proglašavani od strane Nikole I KNJAZA I GOSPDARA CRNE GORE[1] kao FINANSIJSKI ZAKON za konkretnu godinu. Finansijski zakoni imali su opšti i specijalni dio. U opšem dijelu sva primanja i izdavanja po glavama pojedinih ministarstava i ustanova, koja ne potpadaju ni pod jedno ministarstvo, dok je u specijalnom dijelu budžet iskazivan po glavama, partijama i pozicijama. Budžet je važio za jednu godinu koja je odgovarala kalendarskoj godini.[2] Skoro istovjetno današnjem Zakonu.

Godišnji finansijski zakoni su obezbjeđivali fiskalnu disciplinu kroz posebne članove koji nijesu dozvoljavali prekoračenje potrošnje, kao ni potrošnju koja nije predviđena godišnjim zakonom. Virmanisanje – preusmjeravanje je bilo dozvoljeno samo u okviru iste partije. Godišnji zakoni o budžetu nijesu dozvoljavali izmjenu poreskih propisa. Naime, sve poreske obaveze morale su imati oslonac u godišnjem finansijskom planu. Ukoliko bi neko uveo poresku obavezu mimo obaveze utvrđene godišnjim finansijskim planom, predviđana je sankcija gubitka čina i službe, kao i materijalne odgovornosti za iznos prikupljene sume. Ova riješenja su mnogo restriktivnija nego danas. Fiskalna disciplina je bila sveto pravilo. Izgleda nevjerovatno da je tako mala država sa suvernom na svom čelu imala tako dobro organizovan budžetski proces. Budžetska godina se razlikovala od računske godine. Računska godina je definisana kao period u kojem su se izvršavali prihodi i rashodi budžetske godine i trajala je najdalje do 31 aprila nakon isteka budžetske godine. Budžetom je poštovano načelo ravnoteže i zahtijevano je da se prilikom sastavljanja državnog budžeta obezbijedi ravnoteža između izvora finansiranja[3] i izdataka. Ukoliko se nije mogla obezbjediti ravnoteža obavezno su se morali predložiti izvori pokrića deficita, kao i njihovo obrazloženje[4]. Ovo riješenje je čak mnogo naprednije jer je u sebe ugradilo elemente obračunskog sistema u budžetu, na čemu danas insistiraju relevantne međunarodne finansijske institucije.

Godišnji zakon je dozvoljavao fiskalnu fleksibilnost kod otplate dugova. Ministar Finansija i Građevina imao je ovlašćenje da iz prikupljenih prihoda za ranije godine, koji su naplaćeni u tekućoj godini, izvrši otplatu neizmirenih budžetskih kredita za ranije godine[5]. Ovakva vrsta odobrenja pokazuje, da su sistemski propisi imali ugrađene instrumente upravljanja neizmirenim obavezama i gotovinom. Višak prihoda koji je obezbjeđen naplatom potraživanja iz prethodnih godina mogao je biti korišćen za otplatu neizmirenih obaveza. Na ovaj način se uspostavljala dugoročna ravnoteža budžeta i fiskalna odgovornost državne kase. Raspored naplaćenih prihoda izvršavalo je ministarstvo finansija: „Svi u budžetu imenovani prihodi državni kojima država slobodno raspolaže čim budu naplaćeni predavaće se na raspored ministarstvu finansija.“[6] Šta je to danas naprednije u poređenju sa vremenom kraljevine. Mogu navesti malo toga suštinskog, a sigurno je sljedeće: automatska obrada podataka, nivo ekonomskog razvoja i veći broj klsifikacija razvijenih u oblasti ekonomskih nauka.

Budžetska potrošnja

Tehnička prezentacija i način iskazivanja budžeta, po svojoj formi mogu biti primjer urednosti, jasnoće i konzistentnosti. Budžetska potrošnja za 1908. i 1909. iskazana u krunama, dok je za 1910, 1911, 1912. i 1914. iskazana u perperima. Budžetska klasifikacija je konzistentna po godinama i veoma kompatibilna sa ekonomskom klasifikacijom na kojoj danas insistira Međunarodni monetarni fond. Takođe je primjenjivana i administrativna klasifikacija kojom su se obuhvatalo šest ministarstava, vrhovna državna uprava i budžetska rezerva.[7] Knjaževina Crna Gora 1901. godine donijela je prvi Zakon o državnom budžetu.[8] Ovom prilikom sam izbjegao komentare o fiskalnoj politici da bi se jasno ukazalo na jedan savremeni kontekst institucionalnog organizovanja finansijskih institucija u Kraljevini Crnoj Gori.

Izvori finansiranja

Izvori finansiranja budžetske potrošnje obezbjeđivani su putem poreza, iz prihoda od državne privrede, sitnih prihoda i naplatom državnih zaduženja. Vanredni prihodi su planirani u 1914. godini i činili su kategoriju koja je djelimično ublažavala sliku deficita koji je planiran u toj godini. Izvori finansiranja budžetske potrošnje prikazani su u sljedećoj tabeli:[9] 

Tabela 1 – Izvori finansiranja budžeta Kraljevine Crne Gore

Porezi su predstavljali osnovni izvor finansiranja budžetske potrošnje i obezbjeđivani kroz neposredne i poredne poreze. Neposredne poreze činile su dacije i porezi i prirezi, a posredne carine, takse, trošarine i monopoli. Posredni porezi imali su veći značaj od neposrednih poreza i tokom svih godina pokazuju veću zastupljenost u finansranju budžetske potrošnje. Struktura neposrednih poreza pokazuje da su dacije bile izdašniji izvor finansiranja od prihoda koji su obezbjeđivani putem poreza i prireza. Dacije kao izvor finansiranja plaćane su na zemlju, stoku, masline, pčele, vino i rakiju. Porezi i prirezi su plaćani na kapital dat pod interes, prinos od ličnog rada, na mline i valjanice, na obrt u radnjama i na prinos od kirije kuća. 

Veći iznos dacija u odnosu na porez i prirez pokazuje da je Crna Gora svoju ekonomsku aktivnost pretežno zasnivala na tradicionalnoj poljoprivrednoj proizvodnji, dok je dohodak od kapitala, rente i obrta bio skromnijeg obima. Odnos poljoprivrede i ostalih djelatnosti, sa ekonomskim razvojem Crne Gore tokom perioda je značajno promjenjen. Prihodi od dacija u 1908. godini za oko šest puta su bili veći od poreza i prireza, da bi u 1914. godini dacije bile veće za oko dva puta. Indirektnim porezom obuhvatao je carine, monopole, takse i trošarine na piće. Carine su imale izvozni[10] i uvozni karakter i obuhvatale carinu na uvoz i sporedne carinske takse. Monopolom je obuhvaćena so i cigar-papir.

Visoka zastupljenost carina u indirektnim porezima pokazuje da je spoljnotrgovinska razmjena u Crnoj Gori rasla sa intenzivnijom ekonomskom aktivnošću. Rastući trend prihoda od carine pokazuje sličnost sa trendom rasta neposrednih poreza. Sa povećanjem imovine i dohodaka stanovništva povećavan je uvoz a time i mogućnost obezbjeđenja finansiranja budžeta iz ovih izvora. Carine su imale ugovorni karakter, kojima su preferirana visoka carinska opterećenja za sve robe iz država koje sa Crnom Gorom nijesu imale zaključene trgovinske ugovore.[11] Proizolazi iz toga da je Crna Gora imala zaključene trgovinske ugovore sa: Engleskom, Njemačkom, Francuskom, Italijom, Belgijom, Srbijom i Egiptom. Carine su imale i socijalni karakter jer se nijesu naplaćivale na uvoz žita i sijena. Crna Gora je značajne prihode obezbjeđivala iz djelatnosti državnih preduzeća i rentiranjem imovine. Prihodi od poštanskih i telegrafskih usluga u strukturi prihoda od državne privrede predstavljaju izdašniji izvor finansiranja od privrednih ustanova. Privredne ustanove činile su državna štamparija, pomorske luke, državni rasadnici i poljoprivredne stanice i vojno – tehnički zavodi. Renta je prikupljana od izdavanja u zakup državnih dobara i zgrada i manastirskih dobara.      

Naplata državnih zaduženja vršena je preko odjeljenja pri Ministarstvu finansija, dok su razni sitni prihodi obezbjeđivani iz dobrotvornih zavještaja, prodaje pisaćeg pribora, klanica i kantara, izdavanja pasoša, upisanih đaka u gimnazijama, vojnice, prodate stare odjeće i obuće i globe.

Izdaci – organizaciona klasifikacija

Budžetom su planirani izdaci za: Vrhovnu državnu upravu, Ministarstvo unutrašnjih dijela, Ministarstvo inostranih dijela, Ministarstvo pravde, Ministarstvo finansija i građevina, Ministarstvo vojno, Ministarstvo prosvjete i crkvenijeh dijela.

Vrhovna državna uprava i ministarstva bila su nadležna za posebne organizacione cijeline ili nadležnosti koj su predstavljale zakonom ustanovljenu obavezu u dijelu socijalni transfera ili su prestavljala srodnu grupu aktivnosti. Posebno su iskazivani izdaci namjenjeni dijelatnosti ministarstva, kao administrativne cijeline, od dijela koji se odnosio na rad posebnih organizacionih cijelina ili aktivnosti. Budžetima je u prosjeku planirana potrošnja za oko pedeset administrativnih cijelina, koje su zavisno od konkretne budžetske godine sistematizovane kao posebne ili obuhvaćene drugom administrativnom cijelinom.

Tabela 2 – Potrošačke jedinice u budžetu Kraljevine Crne Gore

Vrhovna državna uprava obuhvatala je: Vladalački dom, Narodnu skupštinu, Državne dugove, pensije, raspoloženje, unapređenje i redovne pomoći, Predsjedništvo ministarskog savjeta, Državni savjet, Državnu kontrolu, Kancelariju Njegovog Kraljevskog Visočanstva Gospodara.

Tabela 3 – Struktura i finansiranje Vrhovne državne uprave

Budžet vrhovne državne uprave najvećim dijelom bio je namjenjen za finansiranje potreba Vladalačkog doma, amortizaciju, kamatu i finasiranje penzija. Iz budžeta je finansirano 706 penzionera koji su to pravo ostvarili radeći u državnim organima i ustanovama Crne Gore. Izdvajanja za penzije od 1911. godine kretala su se na godišnjem nivou od oko 220.000 perpera sa prosječnom godišnjom penzijom oko 314 perpera. Najveću prosječnu penziju uživala su lica penzionisana u Vrhovnoj državnoj upravi i Ministarstvu prosvjete i crkvenijeh dijela.[12]

Tabela 4 – Broj penzionera po mjestu nastanka penzije

Pravo na pensiju i pomoći ostvarivan je ukazom Kralja Gospodara na prijedlog nadležnog ministra, nakon izjašnjenja Ministarskog Savjeta. Činovnik je sticao pravo na pensiju, koja je ravna posljednjoj plati, sa navršenih četrdeset godina rada u državnoj službi. Godine službe za pensiju računale su se nakon navršetka 21 godine života. Pravo na pensiju se sticalo i sa 35 godina službe ukoliko je činovnik napunio 60 godina života na ličnu molbu ili po odluci Ministarskog Savjeta. Izuzetak su činili nastavnici koji su pravo na penziju ostvarivali sa 32 godine službe ili 26 godina službe i 50 godina života po odluci Ministarskog Savjeta.

Ministarstvo unutrašnjih dijelaobuhvatalo je:Ministarstvo, oblasne uprave, pomorstvo, Poštansko telegrafsko odjeljenje, Sanitetsko odjeljenje, Bolnicu “Danilo I”, Privredno odjeljenje, Dom za umobolne u Danilovgradu, Kraljevsko – žandarmerijski kor.[13]

Tabela 5 – Struktura i finansiranje Ministarstva unutrašnjijeh dijela

Crna Gora nije imala Ministarstvo zdravlja Ministarstvo saobraćaja, te su zdravstvena zaštita, pomorstvo, pošta i telegraf bili organizovani pod pokroviteljstvom Ministarstva unutrašnjih dijela.

Tokom svih godina prihodi od poštansko[14] telegrafskog odjeljenja bili su veći od izdataka koje je Ministarstvo unutrašnjih dijela izdvajalo za rad ovog odjeljenja. Izdvajanja za finansiranje pomorstva takođe su bila niža od prihoda koje su obezbjeđivale pomorske luke. Tokom 1914. godine prihodi i rashodi za poštansko telegrafsko odjeljenje izjednačeni su sa prihodima, dok su izdvajanja za pomorstvo bila veća od prihoda iz pomorskih luka. Pozitivan bilans iz prethodnih godina u dijelu pomorstva sigurno je bio narušen ratnim događanjima u vrijeme I svjetskog rata 1914. godine.

Nakon rekonstrukcije, 1912. godine svečano je na Cetinju otvorena prva crnogorska bolnica “Danilo I” . Bila je potpuno obnovljena i proširena sa desne strane. Svečanosti su prisustvovali predstavnici Ministarstva unutrašnjih djela i knjaz Nikola. Bolnica je imala dvije operacione sale u kojima su rađene i veoma teške operacije. Značajnu novčanu pomoć za adaptaciju i opremanje obezbijedili su knjeginje Milica i njena majka. A najpoznatiji ljekar tada je bio Stanko Matanović, koji je istovremeno bio i upravnik, dok su medicinske sestre bile uglavnom iz Rusije. Bolnica je imala 60 kreveta, a u njoj su se liječili bolesnici i iz susjednih krajeva.[15]

Ministarstvo inostranih dijelaobuhvatalo je: Ministarstvo, poslanstva, konsulate i komeserijate.

Tabela 6 – Struktura i finansiranje Ministarstva inostranijeh dijela

Crna Gora je, nakon diplomatskoga priznanja 1878. pa do 1921. imala sljedeća veleposlanstva: velesposlanstvo u Beogradu (Kraljevina Srbija), veleposlanstvo u Carigradu (Tursko carstvo), veleposlanstvu u Parizu (Francuska), veleposlanstvo u Vašingtonu (SAD). Mrežu konzularnih predstavništava Kraljevina Crna Gora je imala u Argentini, Belgiji, Brazilu, Nizozmskoj, Malti, Norveškoj, Španiji, Švicarskoj, Velikoj Britaniji, Francuskoj, Italiji i Kanadi.[16]

Ministarstvo pravdeobuhvatalo je: Ministarstvo, Veliki sud, oblasne sudove, izdržavanje vanbračne djece, kaznene zavode, istražne zatvore. Organizacionim zakonom utvrđeno je da sudski sistem čine: Veliki sud, 5 oblasnih sudova, kapetanski sudovi, čiju funkciju u osam varoši, Rijeci i Virpazaru, vrše opštinski sudovi. Sastavni dio sistema činili su i „pomiriteljni sudije“, koju su funkciju vršili „seoski kmetovi“. Kapetanski sudovi su inokosni, a oblasni sude u tročlanom vijeću. Propisano je da Veliki sud ima predsjednika i četiri sudije.

 
Nadležnost pojedinih vrsta sudova precizirana je i u krivičnoj i u građanskoj materiji. Gledano normativno, može se smatrati da je gotovo iscrpno uređen sudski sistem.[17]

Tabela 7 – Struktura i finansiranje Ministarstva pravde

Budžetom Ministarstva pravde finansirana je djelatnost Velikog suda i Oblasnih sudova. Posebno su naglašena budžetska izdvajanja za rad Velikog suda i oblasnih sudova od 1911. godine. Budžetom nije jasno naglašeno finansiranje ostalih sistema sudske vlasti, što ne isključuje mogućnost njihovog finansiranja iz budžeta drugih ministarstava. 

Ministarstvo finansija i građevinaobuhvatalo je: Ministarstvo, kapetanije, carinarnice, monopol soli, monopol-cigar papira, Državnu štampariju, depo kancelarijskog pribora, Odjeljenje za građevine i saobraćaj, depozit karte.[18]

Tabela 8 – Struktura i finansiranje Ministarstva finansija i građevina

Ministarstvo finansija Knjaževine Crne Gore je i zvanični naziv za ovaj državni organ sve do 1905. godine, kada je preimenovan u Ministarstvo finansija i građevina Knjaževine, a od 1910. godine Kraljevine Crne Gore.


Zakonom o Kraljevskoj vladi 1914. godine uveden je opet naziv Ministarstvo finansija. U vremenu od 1879. godine do prestanka posljednje Kraljevske vlade u inostranstvu septembra 1922. godine, na čelu ovog ministarstva izmijenilo se 13 ministara.[19] Ministarstvo finansija i građevina u prosjeku direktno je koristilo oko 17% ukupnog budžeta. Najveći dio budžeta izdvajan je za rad administracije (oko 36%) i rad odjeljenje za građevine i saobraćaj (oko 2%). Ovo pokazuje da je kapitalni budžet bio centralizovan i pod nadzorom ovog ministarstva. Relativno skroman udio investicija u budžetu Crne Gore dopunjavan je inostranim izvorima finansiranja koji su imali opredjeljujući uticaj na razvoj saobraćajne infrastrukture. Iz godišnjih finansijski planova ne može se izvući pouzdan podatak o ukupnim investicijama javnog sektora. O tome svjedoče istorijski podaci koji pokazuju značajno učešće stranog kapitala koji je u Crnoj Gori kroz koncesije generisao znatno dinamičniju kapitalnu izgradnju:  

„Nakon Berlinskog kongresa 1878. godine, kada je Crna Gora svoju teritoriju udvostručila i dobila nekoliko gradova, ubrzan je privredni napredak. Izgrađeni su novi kolski putevi, čija je ukupna dužina do 1912. godine iznosila oko 500 km. U dobijenim gradovima bilo je na stotine zanatskih i trgovačkih radnji. Tako je 1881/82. u Crnoj Gori bilo 705 trgovačkih i 286 zanatskih radnji, a njihov ukupan broj se početkom XX vijeka kretao oko 1.500. „Društvo za pomaganje zanata i trgovine u Crnoj Gori“ osnovano je 1902. godine. Moderna, parna pilana, izgrađena je 1910. godine u Tari, a potom i u Lijevoj Rijeci. U Nikšiću su osnovane dvije pivare: „Onogošt“ 1896. i „Trebjesa“ 1910. godine. Knjaz Nikola je 1881. godine u Nikšiću osnovao stočarsku farmu, koja je na moderan način proizvodila sir i maslo, koji su plasirani u inostranstvo. U Ulcinju je formirano industrijsko preduzeće za rafineriju maslinovog ulja, a 1888. godine vojvoda Mašo Vrbica je podigao fabriku sapuna u Baru. Špiro Popović, Blažo Iličković i Grk Dimitrije Cicilios osnovali su 1902. godine „Prvu povlašćenu fabriku sapuna i svijeća“ u Baru. U Danilovgradu je 1910. godine počela s radom fabrika za preradu vune. Prvi parni mlin podignut je 1903. godine na Cetinju, a potom u Ulcinju i na Grahovu. U Crnoj Gori je bilo nekoliko radionica za namjenske (vojne) potrebe. U ovom periodu i strani kapital ulazi u Crnu Goru. Jedna engleska firma je 1894. godine u Podgorici formirala trgovačko društvo „Anglo-montenegrin“, sa sjedištem na Malti. Pored trgovine, društvo je 1895. godine osnovalo „Knjaževsko crnogorsko povlašćeno parobrodarsko društvo“. Ono je prevozilo putnike i poštu po Skadarskom jezeru i Bojani. Sa sjedištem u Veneciji 1903. godine od italijanskog kapitala formirano je „Društvo zadružne režije crnogorskog duvana“. Društvo je imalo kapital od 1.500.000 franaka, od čega je podignuta fabrika cigareta u Podgorici. Ovo društvo je 1905. godine promijenilo ime u „Crnogorsko anonimno društvo“ i povećalo kapital na 2.500.000 miliona perpera. Od italijanskog kapitala formirano je 1906. godine „Barsko društvo“ koje je izgradilo željeznicu Bar–Virpazar i barsko pristanište. Strani kapital je dobio koncesije za isušenje i eksploataciju Ulcinjskog polja, za gradnju hidrocentrala na Morači, eksploataciju gvozdene rude u Sozini, ali ti poslovi nijesu realizovani. Austrijskim kapitalom je 1910. godine podignuta električna centrala na Cetinju. Prva banka u Crnoj Gori osnovana je 1901. godine u Nikšiću i zvala se „Prva nikšićka štedionica“, sa osnovnim kapitalom od 200.000 kruna. U Podgorici je 1904. godine osnovana „Prva zetska štedionica“ sa kapitalom od 200.000 kruna. Potom je 1906. godine osnovana „Crnogorska banka“ na Cetinju, čiji je kapital do 1911. godine narastao na 1.000.000 perpera. „Narodna štedionica“ je osnovana 1906. godine na Cetinju, a pod direktnim nadzorom države 1909. godine formirana je „Narodna banka“ u Baru čiji je osnovni kapital iznosio 2.000.000 perpera. „Državna hipotekarna banka“ je osnovana 1912. godine. Tako je u kratkom vremenskom periodu (za 11 godina) formirana razgranata mreža banaka u Crnoj Gori, koje su svoje filijale i zastupništva imale u svim djelovima Crne Gore. Banke u Crnoj Gori su dobro poslovale, širile su svoju djelatnost, uvećavale osnovne kapitale i tako su okupljale znatan dio slobodnog kapitala u Crnoj Gori. Osnivači ovih banaka bili su uglavnom trgovci i glavari koji su se obogatili u drugoj polovini XIX vijeka. Knjaz Nikola je imao veći broj akcija u pojedinim bankama. Pored razvijanja trgovine, zanatstva, industrije i bankarstva, Crna Gora je bila dominantno zaostala agrarna zemlja, čije se privredno bogatstvo zasnivalo na uzgoju i izvozu žive stoke. No, taj izvoz nije mogao da pokrije ostale potrebe stanovištva i države, pa je spoljni dug Crne Gore do 1905. godine, iznosio pet godišnjih budžeta.”[20]

“Ministar finansija i građevina Dušan Vukotić je 29. oktobra najavio otvaranje redovnog saobraćaja za 2. novembar i zainteresovane pozvao da uvoz robe vrše preko Barske luke. On je najavio i objavljivanje odgovarajuće tarife shodno čl. 50 Ugovora, potpisanog sa Barskim društvom. Nešto kasnije, 15. novembra, kao dopuna ministarske objave izdat je privremeni Pravilnik za prevoz robe željeznicom Bar–Vir. Pravilnik je donesen u dogovoru sa Društvom, a predviđeno je da važi do 1. januara 1909. godine, kada je trebalo da bude zamijenjen željezničkom tarifom. Ovo je sa izvjesnim zakašnjenjem urađeno 3. marta 1909. godine. I nakon početka saobraćaja željeznice Bar–Vir, nastavljeni su radovi na pruzi. Opremane su stanice, obezbjeđivana drenaža, uređivani depoziti vode i goriva, uređivane radionice za remont i opravku. Duž čitave linije je bilo 9 stanica, sa 5 tornjeva za snabdijevanje. Stanice su međusobno i sa generalnom upravom u Baru bile povezane vlastitom telegrafskom mrežom. U Baru je napravljen magacin za materijal i gorivo, jedan depo za lokomotive i jedan za auto-vozove, kao i dizalica za pretovar materijala. Na Viru je uspostavljena radionica za opravku i depo. Pored stanice bio je smješten restoran, a bife služba postojala je takođe pred ulazom u tunel Sutorman sa strane Bara. Na stanici u Baru nije bilo takvih objekata, jer je Društvo u gradu napravilo hotel “Marina”, sa svim komforom od kupatila do parnog grijanja. Za putnički saobraćaj je u početku predviđeno troje auto-kola, svaka kapaciteta 8 mjesta prve klase i 24 treće klase, ali su se brzo pokazala kao nedovoljna. Prema carinskim podacima prije otvaranja željezničkog saobraćaja, mjesečni promet robe bio je 250 tona, da bi 1910. godine u prosjeku iznosio 1000 tona. Uvećani promet u Barskoj luci je zahtijevao povećanje voznog parka. Godine 1910. naručeno je 5 novih putničkih vagona, 20 teretnih i 3 nove lokomotive. Jedna je naručena od kuće Orenštajn i Kokel, a druge dvije od firme Borsig. Novonabavljeni materijal se nije pokazao kvalitetnim i odgovarajućim za lokalne uslove. Nove nabavke vršene su i nakon 1910. godine, tako da se 1912. godine vozni park sastojao od troje auto-kola, od kojih su jedna bila pretvorena u salon za potrebe kraljevske kuće, šest lokomitiva, tri vagona sa miješanom prvom i trećom klasom, tri vagona treće klase, dva vagona treće klase švajcarskog tipa i troje kola za prtljag. Auto-kola, vagoni i prtljažna kola ukupno su raspolagali sa 398 mjesta. Za transport robe je na raspolaganju bilo 28 otvorenih i 9 zatvorenih kola, prva sa nosivošću od 6 tona, a druga 6,3 tone. Zbog velikih uspona, oštrih krivina i male težine šina, teško je bilo pronaći odgovarajuće lokomotive, koje bi imale veliku vučnu snagu i povoljan odnos između težine samih kola i njihove maksimalne nosivosti. Društvo se zato trudilo da pronađe laka kola velike nosivosti. Lokomotive su naručivane kod njemačkih firmi. Korištena su tri tipa lokomotiva: lokomtive “Paganini”, “Volpi” i “Markoni” bile su dvoosovinske, lokomtiva “Lovćen” bila je tipa “Klien-Lindner” i imala je tri osovine, a 1912. godine već su se koristile likomotive tipa ”Mallet” sa četiri cilindra, kakva je bila i lokomotiva “Sutorman”. Prvi tip je imao maksimalnu vuču 33-34 tone pri usponu od 4 odsto i brzini od 15 km/h. Postepeno uvođeni novi tip lokomotiva sa tri ose imao je vuču od 45 do 46 tona pri usponu od 4,5 odsto i brzini od 15 km/h na pravom odsjeku puta, što je praktično odgovaralo normalnom efektu od 40 tona. Pri manjoj brzini od 10 do 12 km/h troosovinska lokomotiva “Lovćen” mogla je vući pod normalnim okolnostima kompoziciju od maksimalnih 45 tona, ali se ovo nije preporučivalo”.[21]

Ministarstvo vojno obuhvatalo je: Narodnu vojsku, Pograničnu stražu, dvorske ađuntature, Dvorska straža, Vojnu muziku, vojna slagališta.

Tabela 9 – Struktura i finansiranje Ministarstva vojnog

Okosnicu oružanih snaga Kraljevine Crne Gore sačinjavala je Crnogorska narodna vojska, sa svojom djelatnom i pričuvnom formacijom. Teritorij crnogorske kraljevine je bio do 1912. podijeljen na četiri divizijske oblasti (Cetinjsku, Podgoričku, Nikšićku i Kolašinsku a od 1913. i Pljevaljsku i Pećku divizijsku oblast), odnosno, na 11 brigadnih oblasti, 52 bataljunska okruga, te 322 satnijska područja. Divizije su bile sastavljene od 2-3 pješačke brigade. Svaka je divizijska komanda raspolagala sa po tri topničke baterije. Uoči Prvog balkanskog rata Kraljevina Crna Gora je imala 55.000 vojnika. Godine 1910. je usvojen Zakon o ustrojstvu vojske u kojem se navodi da oružnu silu Crne Gore čini njena Crnogorska narodna vojska. Sustavni dio oružanih snaga Kraljevine Crne Gore su bili policija i žandarmerija). Glavna vojna zastava Crne Gore je bila Alaj-barjak a postrojbe su imale Krstaš-barjake.[22]

Ministarstvo prosvjete i crkvenijeh poslova obuhvatalo je: Mnistarstvo, gimnazije, narodne škole, Narodnu biblioteku i muzej, Duhovni Sud Konsistorija, manastire duhovenstvo, parohijsko sveštenstvo u eparhiji Mitropolitskoj i Zahumsko-Raškoj, hramove nepravoslavne ispovjesti. U Ustavu za Knjaževinu Crnu Goru, objavljenom u decembru 1905, rečeno je da “sve javne i privatne škole, knjaževna i učevna društva i drugi prosvjetni zavodi stoje pod nadzorom ministra prosvjete i crkovnijeh poslova“. Rješenjem Narodne skupštine i uz saglasnost knjaza i vlade, u februaru 1907. Donesen je zakon o narodnijem školama kojim je više nego i jednim ranijim regulisan unutrašnji život škole. Zakonom je određeno da upravu i nadzor nad narodnim školama ima da vrši ministar prosvete preko: mjesnog školskog odbora, upravitelja osnovne škole, nastavničkog vijeća, školskog nadzornika i Prosvjetnog savjeta. Dopunom Zakona u aprilu 1914. osnovan je novi organ za poslove nadzora u školstvu i prosvjeti uopšte. Donošenjem Zakona o kraljevskoj vladi i o uređenju državnih nadleštava 1914. godine, do pojedinosti određene dužnosti Ministarstva prosvjete i crkvenih poslova. Ono je bilo dužno da na osnovu zakona upravlja javnom nastavom, da se stara o pravcu “stručno-naučne obrazovanosti naroda“, da vodi nadzor nad svim javnim i privatnim školama, nad književnim i učenim društvima i prosvjetnim zavodima, da radi na podizanju morala i prosvete uopšte. Dužnosti jednog odjeljenja u Ministarstvu su: da vodi nadzor nad školama i nastavnicima, nad zavještanjima škola i fondova, nad stanjem nastave, da radi na statistici škola, izdaje propise o školama i crkvama, da se stara o izradi crkvenih i školskih knjiga i da vodi nadzor nad svim školskim i prosvetnim ustanovama. Pored ministra i načelnika, Ministarstvo je imalo i inspektora za srednje škole, glavnog nadzornika osnovnih škola , sekretara i još tri službenika. Ministarstvo je imalo u svojoj nadležnosti sve osnovne i srednje škole, Prosvjetni savjet, Narodnu biblioteku i muzej, Narodno pozorište i Državnu štampariju.[23]

Osjećala se posebna potreba da se obrazuje posebna komisija sa zadatkom da se stara o određivanju mjesta za otvaranje osnovnih škola na selu i u varošima i gimnazija u Peći, Pljevljima, Beranama i Nikšiću. Na Cetinju je bilo naređeno podizanje nove škole 1913, a u Podgorici je 1914, zahvaljujući zalaganju građana podignuta najljepša školska zgrada u zemlji. Za izgradnju škole u Andrijevici iz Glavne Državne blagajne izdato je od 1911 do 1913. godine 9.500 perpera. U početku 1914. pravljeni su planovi za zgrade škola u mjestima gdje ovih do tada nije bilo (u Brskutu, u Bistrici kod Bijelog Polja, Komarnici i drugim mjestima). Na ime pomoći za otvaranje novih škola budžetski je bilo predviđeno za 1908. i 1909. godinu po 2.500 kruna, za 1910. godinu 3.000 perpera, za 1911. godinu 6.000, za 1912. godinu 4.000 (i za podizanje školske zgrade u Zatrijepču) i za 1914, za otvaranje podignutih i pomoć za gradnju novih, 13.400 perpera.[24]

Ekonomski razvoj Crne Gore omogućio je da se tokom 1914. i 1915. godine broj đaka poveća sa deset na oko osamnaest hiljada, kao i plata učitelja sa osamsto na preko hiljadu perpera. Istovremeno je povećan i broj učitelja sa 196 u 1909/10 školskoj godini na 306 u 1914/15 školskoj godini.

Grafikon 1 – Broj đaka i učitelja

Izdaci – ekonomska klasifikacija

Finansijskim zakonima Crne Gore, u periodu 1909–1912. godina, obezbjeđivana je budžetska ravnoteža, to jest, planirani budžetski izdaci finansirani su iz fiskalnih i nefiskalnih izvora koji nijesu imali karakter pozajmica. U strukturi izdataka najvećim dijelom su zastupljeni tekući izdaci, dok su izdvajanja za socijalna davanja, transfere, kapitalne izdatke i otplatu dugova bila planirana u značajno skromnijem obimu. Kod otplate dugova, može se pretpostaviti da su sredstva najvećim dijelom planirana za neizmirene obaveze budžeta po kreditima iz prethodnih godina, dok su ino-zaduženja i dospjeli dugovi bili znatno veći od budžetskih mogućnosti Crne Gore.

Tabela 11 – Pregled izvora finansiranja i budžetske potrošnje po godinama u Kraljevini Crnoj Gori

Podaci po godinama pokazuju da je budžetska potrošnja u srednjoročnom periodu povećana za oko četiri puta. Ekspanzija budžetske potrošnje kulminirala je u 1914. godini, kada je budžetskim planom predviđen deficit u iznosu od 3.159.708,06 perpera ili 26 % ukupne budžetske potrošnje. Deficit  kao obračunska kategorija, iskazana za 1914. godinu, ne može se uporediti sa deficitom koji se iskazuje po „savremenoj metodologiji” na gotovinskoj osnovi. Budžetska evidencija u to vrijeme nije bila sveobuhvatna i isključivo je vezivana za budžetsku potrošnju, bez uključivanja dijela javne potrošnje koji je finansiran iz međunarodnih zaduženja i donacija. Iskazivanje deficta u 1914. godini iznuđeno je međunarodnim sukobima koji su eskalirali svjetskim ratom i Crna Gora kao mala država nije mogla izbjeći globalne uticaje na njen položaj. Tradicionalni stil odbrane, Crna Gora je morala zamjeniti modernom vojnom organizacijom koju je jedino mogao finansirati budžet. Skromne budžetske mogućnosti, konfrontirane sa naglim povećanjem javne potrošnje, iznudile su deficit kojim su djelimično ublaženi ekonomski zahtjevi za organizovanjem efikasne vojno-odbrambene strategije.     

Kumulativni indeksi iskazani u odnosu na baznu 1908. godinu pokazuju da je u 1914. godini budžetska potrošnja oko četiri puta bila veća od potrošnje iskazane u 1908. godini.[26]

Grafikon 2 – Indeks rasta javne potrošnje u Kraljevini Crnoj Gori

Kretanje tekućih izdataka opredjeljivala su lična primanja, rashodi za materijal, amortizacija, interes i takse. Visoko učešće ličnih primanja, preko 50% u ukupnoj budžetskoj potrošnji i blizu 60% u tekućim izdacima, pokazuje da budžetski kapacitet Crne Gore nije bio na nivou kojim bi se, pored održavanja administrativnih kapaciteta, stimulisao ekonomski rast i realizovali značajniji kapitalni projekti.

Tekući izdaci u ukupnoj budžetskoj potrošnji učestvovali su u prosjeku sa 92%, što ukazuje da je najveći dio budžetske potrošnje usmjeravan za obavljanje tekućih administrativnih aktivnosti. Investiciona i socijalna komponenta budžeta činile su ostatak od 8%, što nije bilo dovoljno da se budžetskom politikom intenzivira ekonomski rast i ublaže socijalne razlike.

Tabela 12 – Tekući izdaci po vrstama u budžetima Kraljevine Crne Gore

Izdvajanja za lična primanja u prosjeku za posmatrani period iznosila su oko 60% tekućih izdataka i za oko četiri puta su bila veća 1914 godine u poređenju sa 1908 godinom. Administrativni kapaciteti Kraljevine Crne Gore sa obrazovnim kadrom i primanjima profesionalnog vojnog aparata i unutrašnjim dijelima činila su osnovu funkcionisanja crnogorske države. Održavanje stabilnosti osnovnih državnih sistema i stvaranje uslova za očuvanja političke stabilnosti, iznudili su visok rast i učešće ličnih primanja i materijalnih rashoda u strukturi ukupnih budžetskih izdvajanja.

Grafikon 3 – Izdaci za lična primanja u budžetima Kraljevine Crne Gore

Socijalna davanja su bila veoma skromna, među kojima je najvažnije učešće izdvajanja za penzije. Transferi su uglavnom opredjeljivani za vanrednu pomoć cetinjskoj opštini, dok su kapitalni izdaci vezani za investiranje u privredne dijelatnosti putem kojih je država obezbjeđivala dodatne prihode.

Budžet Kraljevine Crne Gore u eurima

Iskazivanje budžetske potrošnje, Kraljevine Crne Gore, u eurima može se procijeniti kroz odnos perper–dolar–euro. Procjene su aproksimativne i ne daju rezultate koji mogu biti dosljedno korišćeni u analitičkim procesima. Dobijeni rezultati imaju više orijentacioni karakter i pokušaj da se kroz uporedni pregled sagleda obim javne potrošnje iz ugla sadašnjice.[27] Iznosi relevantni za komparaciju rezultata prikazani su u sljedećoj tabeli: 

Tabela 13 – koeficijenti usklađivanja, dolar, perper, euro

Odnos dolara i perpera u 1910. godini iznosio je 1$ = 4,9 perpera. Kupovna moć dolara 2008. godine smanjena je za oko 23,53 puta, što znači da 1$ iz 1910. godine približno je jednak 23,53 $ u 2008. godini. U 1910. godini nominalni ekvivalent perpera iskazan u dolarima iznosio je 0,20. Ukoliko se ovaj iznos nominalno poveća po koeficijentu smanjenja kupovne moći dolara, dobija se iznos od 4,80 u 2008 godini. Iznos od 4,80 dolara iskazan u eurima iznosi 3,003, što predstavlja mogući približan koeficijent za korekciju perpera iz 1910. godine. Primjenom ovog koeficijenta na sumarno iskazane podatke budžetske potrošnje po posmatranim godinama daje rezultate koji su prikazani u sljedećoj tabeli:

Tabela 14 – Pregled izvora finansiranja i budžetske potrošnje po godinama u Kraljevini Crnoj Gori u eurima

U periodu od 94 godine javna porošnja je povećana za oko četrdeset puta, što orijentaciono upućuje da je BDP Kraljevine Crne Gore iznosio oko 77 miliona eura. Aproksimacije su neprecizne samim tim što se polazi od pretpostvake da je odnos javne potrošnje i BDP u 1910. godini sličan odnosu u 2008 godini.[28]

Slom finansija i slom Države

Stvaranje administrativnih kapaciteta, kao prioritetan zadatak državne politike, značio je stvaranje modernog državnog aparata koji je morao istovremeno ispunjavati zahtjeve velikog broja konfliktnih fiskalnih ciljeva. Jačanje centralne vlasti i uspostavljanje jedinstvene moderne uprave na teritoriji Kraljevine Crne Gore dešavalo se u vremenu naraslih poltičkih tenzija u međunarodnoj zajednici. Kraljevina Crna Gora, kao mala država, nije imala dovoljan budžetski kapacitet za očuvanje političke vlasti, koja je ozbiljno bila uzdrmana naraslim ekonomskim i socijalnim tenzijama. Formiranje odbrambenih kapaciteta koji nijesu mogli adekvatno odgovoriti novim političkim konfrontacijama i ratnim dešavanjima dodatno su komplikovali položaj Crne Gore. Stvaranje modernog državnog aparata u naraslim međunarodnim političkim tenzijama i ratnim dešavanjima u okruženju, sa skromnim fiskalnim potencijalom, uzdrmali su temelje budžetskog sistema koji je rezultirao deficitom i potrebom stvaranja kompromisa i političkih ustupaka koji su imali za posljedicu gubljenje crnogorske državnosti nakon Prvog svjetskog rata. 

[1] Crnogorski zakonoici 1796–1916, Zbornik dokumenata Kniga IV i V, Priredili: dr Branko Pavićević, dr Radoslav Raspopović, Istorijski institut Crne Gore, Podgorica 1998. godine, Knjiga IV str. 561, 671,871; Knjiga V str. 58, 263 i 679.  

[2] Crnogorski zakonoici 1796–1916, Zbornik dokumenata Kniga IV i V, Priredili: dr Branko Pavićević, dr Radoslav Raspopović, Istorijski institut Crne Gore, Podgorica 1998. godine, Knjiga IV str. 385 i 386.

[3] Termini „izvori finansiranja“ upotrebljavaju se zbog toga što je već tada godišnjim finansijskim planom predviđana mogućnost uravnoteženja budžeta iz izvora koji nemaju karakter prihoda i namjenjeni su pokriću deficita.

[4] Crnogorski zakonoici 1796–1916, Zbornik dokumenata Kniga IV i V, Priredili: dr Branko Pavićević,    dr Radoslav Raspopović, Istorijski institut Crne Gore, Podgorica 1998. godine, Knjiga IV str.385

[5] Crnogorski zakonoici 1796–1916, Zbornik dokumenata Kniga IV i V, Priredili: dr Branko Pavićević,    dr Radoslav Raspopović, Istorijski institut Crne Gore, Podgorica 1998. godine, Knjiga IV str. 562

[6] Crnogorski zakonoici 1796–1916, Zbornik dokumenata Kniga IV i V, Priredili: dr Branko Pavićević,    dr Radoslav Raspopović, Istorijski institut Crne Gore, Podgorica 1998. godine, Knjiga IV str. 562

[7] U Knjaževini Crnoj Gori donesen je Ukaz, kojim Knjaz Nikola ovlašćuje Crnogorsko ministarstvo finansija i građevine da može iskovati crnogorski novac – perper. Crna Gora se dogovorila sa Austro-Ugarskom da se u Beču iskuje i pušti u opticaj nikolovani i bronzani novac od 1, 2, 10 i 20 para. Na jednoj strani novčanice nalazio se grb Crne Gore, a na drugoj oznaka vrijednosti arapskim brojkama upisana i natpis “Knjaževina Crna Gora 1906. godine”.

[8] Preuzeto: http://www.durmitorcg.com/forum/viewtopic.php?f=51&t=774

[9]„Svi pomenuti, kao i prihodi od taksa, neki lokalni porezi i ostali (vađevina i dr.) nijesu mogli zadovoljiti narasle potrebe države, pa se Crna Gora oslanja i na razne oblike pomoći drugih država (najviše Rusije) i korišćenje kredita iz inostranstva. Početkom ovog perioda godišnje subvencije iz Rusije iznosile su direktno oko 80.000 da bi sa drugim davanjima premašivala cifri od 100.000 fiorina, što je kasnije znatno povećano. Poslije Veljeg rata Crna Gora odmah počinje i sa zaduživanjem na evropskom tržištu novca. Prvo uzima manje, kratkoročnije kredite, a kasnije veće, sa dužim rokom otplate: 900.000 rubalja (Rusija) i od Lender banke – Beč (Landerbank), (Austrija) 1.000.000 fiorina, tako da su u martu 1882. godine dugovi Knjaževine Crne Gore, po osnovu zaduživanja u inostranstvu bili preko 2.200.000 fiorina. (Izvor: dr Mirčeta Đurović, “Crnogorske finansije”, Titograd, 1960.) Iz skromnih promjena godišnjih ukupnih iznosa dacije – osnovnog poreza možemo zaključiti da se i bogatstvo (osnova za oporezivanje), odnosno baza ekonomske snage naroda, prvijenstveno proizvođača nije značajnije mijenjala tokom tridesetogodišnjeg mirnodopskog razvoja.  Nećemo se zadržavati na rashodnoj strani bužeta Crne Gore koja je determinisana navedenim prihodima već samo skrećemo pažnju da je pored državnih i društvenih potreba trebalo finansirati funkcionisanje Dvora (bolje reći dvorova koji su, pored glavnog na Cetinju bili raspoređeni po svim većim gradovima u zemlji), kao i aktivnosti u zemlji i inostranstvu Knjaza i brojnih članova njegove porodice. Kao ilustraciju brzine razvoja i uređenja u ovoj oblasti, uz konstatovanu nepromjenljivost strukture, navodimo: Crna Gora dobija novčanu ustanovu tek 1901. (Nikšićka štedionica), a sopstveni novac, pare i perperi, tek od 1906. (prvi sitni apoeni od bakra i nikla)”.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        
Preuzeto: http://www.montenegrina.net/pages/pages1/istorija/cg_u_xix_vijeku/tehnika_vladanja_kralja_nikole_i_rezulta ti_l_milunovic.htm

[10] „Crnogorce je na izmaku 1908. i početku 1909. više zanimalo to što je bila povećana carina na robu koja se iz Crne Gore izvozila u inostranstvo. Carina je bila povećana na “kupus glavati, buharicu, ruj, stoku, divljač, suhu i svježu ribu, jaja”. Zanimljivo je bilo da se carina na buharicu i ruj naplaćivala samo ako se izvezu “suhim putem” , međutim “ako se unesu preko mora (preko Bara ) ne plaća se nikakva carina “ – glasila je naredba ministra finansija i građevina D. Vukotića. Najava o povećanju carina bila je uvod u raspravu o budžetu za 1909. jer je Crna Gora već četvrtu godinu živjela život ustavne i parlamentarne monarhije, što je značilo da o budžetu raspravlja Narodna skupština”. Preuzeto: http://www.durmitorcg.com/forum/viewtopic.php?f=51&t=2992&p=69869

[11] Crnogorski zakonoici 1796–1916, Zbornik dokumenata Kniga IV i V, Priredili: dr Branko Pavićević, dr Radoslav Raspopović, Istorijski institut Crne Gore, Podgorica 1998. godine, Knjiga IV str. 667.

[12] Crnogorski zakonoici 1796–1916, Zbornik dokumenata Kniga IV i V, Priredili: dr Branko Pavićević, dr Radoslav Raspopović, Istorijski institut Crne Gore, Podgorica 1998. godine, Knjiga V str. 357–374.

[13] Budžetom planiran 1914. godine

[14] Godine 1874. godine na Cetinju je otvorena prva crnogorska pošta i u promet je puštena prva crnogorska poštanska marka. Bilo je to 34 godine nakon izdavanja i puštanja u promet prve poštanske marke u svijetu (takozvane “crni pеni” ) u Engleskoj. Prvi poštonoša u Crnoj Gori koji je služio u vrijeme Šćepana Malog bio je Mihailo Tabandžija koga su zarobili i pogubili Mlečići… A prve pošte u Crnoj Gori pominju se u nekim dokumentima još za vrijeme Petra Prvog.

[15] Preuzeto:http://www.durmitorcg.com/forum/viewtopic.php?f=51&t=774

[16] Preuzeto: http://hr.wikipedia.org/wiki/Kraljevina_Crna_Gora

[17] Preuzeto:  http://www.montenegrina.net/pages/pages1/istorija/cg_od_20vij_do_1_svj_rata/ustav_za_knjazevinucg od1905.htm                                                                                                                                                                                                                                                                                             

[18] Monopoli i depo kancelarijskog pribora planirani su budžetom za 1908 godinu.

[19] Preuzeto: http://www.gov.me/minfin/vijesti.php?akcija=vijesti&id=6457 izvor: knjiga Dr Predraga Goranovića – “Fiskalna ekonomija Crne Gore”

[20] Preuzeto: http://www.vijesti.cg.yu/index.php?id=307034

[21] Preuzeto: http://www.zeljeznice.net/forum/viewtopic.php?p=192464&sid=c9640a132afa9c1e61404eb67a352c4c

[22] Preuzeto: http://hr.wikipedia.org/wiki/Kraljevina_Crna_Gora

[23] Preuzeto:http://www.skole.cg.yu/desni_meni/istorijat.php

[24] Preuzeto: http://www.skole.cg.yu/desni_meni/istorijat.php

[25] Preuzeto: http://www.montenegrina.net/pages/pages1/religija/crkve_u_crnoj_gori_istorijski_leksikon.htm  

[26] Kurs: 1 austrijska kruna = 1 perper Izvot: Crnogorski zakonoici 1796 – 1916, Zbornik dokumenata Kniga IV i V, Priredili: dr Branko Pavićević,    dr Radoslav Raspopović, Istorijski institut Crne Gore, Podgorica 1998 godine, Knjiga V str.317.

[27] Podaci korišćeni za procjenu obezbjeđeni su iz sljedećih izvora: From Wikipedia, the free encyclopedia; Source: Euro exchange rates in USD, EC; dr Branko Pavićević, dr Radoslav Raspopović, Istorijski institut Crne Gore, Podgorica 1998. godine, Knjiga V str. 317.

[28] Komparacija podataka sa budžetom SAD pokazuje da se budžet ove države 2008. godine (2.662.474 miliona dolara) u poređenju sa 1910. godinom (676 mil.$ x 23,53 = 15.906 mil.$) povećao za oko 167 puta potvrđuje u izvjesnoj mjeri komparativnost podataka u vezi budžetske potrošnje u Kraljevini Crnoj Gori.