Foto: Boris Đurović / Akademija Milovan Đilas

Nastavljamo s objavljivanjem feljtona profesora i glavnog urednika Fokalizatora Vladimira Vojinovića, o tretmanu crnogorske književnosti u zvaničnim i drugim institucijama nauke, obrazovanja i kulture. Feljton je ukorijenjen u ranijim Vojinovićevim sondažama…

Žarković: Očekujemo da CANU sanira posljedice kašnjenja

Ukoliko se izuzme neuspjeli pokušaj osnivanja Naučnog društva s početka pedesetih godina, koje je ugašeno upravo zvaničnim aktom republičkih vlasti, Socijalistička Republika Crna Gora do 12. oktobra 1971. godine nije primjenjivala strategiju osnivanja sličnih institucija. Međutim, Skupština SR Crne Gore, kojom je predśedavao Vidoje Žarković, tog dana usvojila je Ukaz o proglašenju Zakona o Društvu za nauku i umjetnosti Crne Gore, tijela čiji je cilj bio da stvori uslove za osnivanje prve crnogorske akademije. Društvo je, sudeći po formi i sadržini tog akta, upravo bilo temelj kasnije osnovane Crnogorske akademije nauka i umjetnosti. U svojstvu pravnog lica, Društvo je kao „samostalna i samoupravna naučna organizacija” udružila istaknute naučne radnike i istaknute stvaraoce iz svih oblasti umjetnosti, a njegovi ciljevi su, između ostalih, bili da stvori uslove u kojima bi dostignuća iz oblasti nauke i umjetnosti postala sastavni dio društvenog i privrednog razvoja, da osnuje i koordinira djelatnostima ustanova iz oblasti nauka i umjetnosti, da uspostavi saradnju sa drugim republičkim i inostranim akademijama i da pokrene publikacije i naučne skupove koji bi se bavili analizama umjetničkog stvaralaštva. U istom mjesecu Skupština SRCG donijela je Odluku o formiranju Matičarske komisije za izbor prvih članova Društva za nauku i umjetnost, koju je činilo jedanaest renomiranih naučnika i kulturnih stvaralaca, od kojih su četvorica bili akademici Srpske akademije nauka i umjetnosti (među njima i crnogorski književnik Mihailo Lalić), po jedan iz Jugoslovenske, Slovenske i Akademije BiH, i tri crnogorska predstavnika – naučni savjetnik dr Niko Martinović, akademski slikar Vojo Stanić i profesor Ekonomskog fakulteta u Beogradu dr Branislav Šoškić. Predśednik Matičarske komisije bio je predśednik Makedonske akademije nauka i umjetnosti prof. Blaže Koneski.[1]

Dok neke jugoslovenske republike, saopštio je prvi izabrani predśednik Društva Branko Pavićević, na drugoj, svečanoj śednici Društva, sa sličnоm ili veоma sličnоm društvenоm i ekоnоmskоm оsnоvicom ulaze u drugu ili treću deceniјu svоg univerzitetskоg živоta i dјelatnоsti naciоnalnih akademiјa nauka, Crna Gоra se tek sada nalazi na pragu takvоg pоduhvata. Dalekо bi nas оdvelо akо bismо оvоm prilikоm iznоsili razlоge zbоg kојih јe u оvој zemlji prva оsnоvna škоla оsnоvana 1834. a prva gimnaziјa tek na оsvitu dvadesetоg viјeka, dоk јe u većem diјelu evrоpskih zemalja univerzitetski i naučni živоt imaо za sоbоm tradiciјu оd dva dо sedam vјekоva. Prоpuštenо vriјeme јe teškо nadоknaditi. Naša dužnоst јe utоlikо teža i оdgоvоrniјa i mi smо оbavezni da radimо kakо bismо Crnu Gоru štо priјe uključili u univerzitetski i naučni živоt Јugоslaviјe, pоvezali јe sa sličnim instituciјama u Evrоpi i u drugim dјelоvima sviјeta.[2] On je tom prilikom dodao da je Crna Gora stekla uslove za osnivanje takvih institucija, jer je osim sličnih pokušaja u nauci, u periodu između dva svjetska rata ostvarila zapažene rezultate na polju književnog stvaralaštva. U tom pogledu posebno treba ukazati na napore naše književne ljevice i njen doprinos u idejno-političkim i literarno-estetskim raspravama, vođenih protiv desnih i pseudolijevih literarnih i estetskih koncepcija i strujanja.[3]

O težini usvajanja Odluke o Zakonu o Društvu, kao i o njenim pozitivnim ishodištima, nagovijestio je u pozdravnom govoru na istoj śednici Društva predśednik Skupštine SRCG Vidoje Žarković, koji je istakao da Socijalistička Republika Crna Gora očekuje da će Društvo za nauku i umjetnost privesti kraju ideju osnivanja Akademije nauka i umjetnosti. Ona očekuje da će Društvo, ubrzano i uspješno, otkloniti i posljedice relativnog zakašnjenja u osnivanju ove institucije. Time će ono obezbijediti istaknuto mjesto u našoj nauci i kulturi.[4]

Nastavili da kasne

Oformljeno Odjeljenje umjetnosti Društva, 1974. godine trasiralo je put za sprovođenje niza značajnih projekata, od kojih se većina odnosila na valorizaciju i kritičku obradu crnogorskog književnog nasljeđa. Utvrđeni su prioriteti, poput objavljivanja sabranih djela crnogorskih klasika, kritičkih izdanja i periodičnih publikacija. Projektovani su i modeli organizovanja međunarodnih naučnih skupova, s ciljem da se na stariju crnogorsku književnost skrene sva jugoslovenska i međunarodna naučna pažnja.

Nepunih pet godina poslije usvajanja Zakona o Društvu, ta ustanova transformisana je u Crnogorsku akademiju nauka i umjetnosti. Predśedništvo SRCG 10. marta 1976. godine, donijelo je Ukaz o proglašenju Zakona o CANU, koji je potpisao tadašnji predśednik Veljko Milatović. Formalna promjena očitovana je i na semantičkom planu naziva. Ime Republike, u kojoj su oba tijela osnovana, u novom nazivu izgubilo je genitivnu formu.

CANU je krenula sa radom, ali s novim kašnjenjem. Iščekujući izbor u redovne, vanredne ili dopisne članove, pojedini naučnici i umjetnici su pozitivno odgovorili na pozive drugih nacionalnih akademija. Ipak, CANU je uspjela da realizuje brojne zadatke koje je sebi zadalo Društvo – organizovani su brojni skupovi i pokrenuta periodička djelatnost, u kojoj je poseban tretman imala nauka o književnosti. Do 2006. godine, dakle za tri pune decenije rada, CANU je uspjela da organizuje 12 naučnih skupova s temama iz oblasti nauke o književnosti, objavila je 26 Glasnika Odjeljenja umjetnosti, devet kritičkih izdanja djela iz korpusa crnogorske književnosti, te ukupno petnaestak književnih studija (posebnih izdanja) i zbornika posvećenih djelima crnogorskih pisaca.

Komesari ušli u CANU, Lalić i Zogović podnijeli ostavke

U radu CANU, međutim, već početkom osamdesetih godina prošloga vijeka javljaju se strukturalni problemi, zbog kojih je nekoliko utemeljivača Društva i Akademije, 1981. godine obavijestilo rukovodstvo o ostavci. Događaj je, međutim, protokolarno tretiran u Godišnjaku[5] CANU iz 1981, budući da je na 65. stranici te periodične publikacije tek zapisano da su 22. oktobra 1981. godine na śednici održanoj u CANU konstatovane ostavke Mihaila Lalića i Radovana Zogovića. Ipak, jedan od najistaknutijih članova CANU, književnik Dušan Kostić, komentarisao je krajem osamdesetih potez dva značajna crnogorska pisca i u formi svjedoka ponudio svoje viđenje te situacije. To je bio vrlo ružan incident, koji je došao od strane najviših organa Republike. Učinjena je direktna intervencija koja se nametnula Akademiji: ubacivanje u akademike predstavnika Skupštine, SIZ-ova i drugih, što bi danas rekli, subjekata. Da, naime, učestvuju u radu, da budu u neku ruku komesari i da čak biraju akademike! A zna se kako se biraju akademici, kroz kakve stroge kriterijume i filtere. To je onda izazvalo otpor na Skupštini Akademije. Akademici su bili ogorčeni. Lalić i Zogović su tada dali ostavke na članstvo u Akademiji. Lalić je to mogao da učini bez drame, jer je bio član SANU, a Zogoviću nije usvojena ostavka.[6]

Problemi u radu namnožiće se pred početak devedesetih godina prošloga vijeka i eskalirati u prvim godinama posljedne decenije drugoga milenijuma. Zavidan krug crnogorskih intelektualaca otvoreno će, putem medija, istupati protiv programskih sadržaja CANU, te njena odnosa prema sopstvenim temeljima. CANU je, između ostalog, zamjerano da se oglušuje o dužnosti koje je sama sebi postavila prilikom osnivanja, ali i zbog “inferiornog odnosa” prema Srpskoj akademiji nauka i umetnosti. Zamjerke su uglavno dolazile s adresa udruženja pisaca koje su početkom devedesetih godina osnivali književnici crnogorske provinijencije, ali ne i zvaničnog Udruženja književnika Crne Gore.

(Nastaviće se…)

[1] Na śednicama održanim 5. i 6. marta 1973. godine na Cetinju, Matičarska komisija izabrala je u 25 redovnih i 17 dopisnih članova Društva, za oblasti istorijske, istorijsko-ekonomske, ekonomske, pravne, biološke, tehničke, medicinske i poljoprivredne nauke, te oblast književnosti, slikarstva i muzike. Birani u redovne iz oblasti književnosti bili su Janko Đonović, Radovan Zogović, Dušan Kostić, Mihailo Lalić, Đuza Radović, Ćamil Sijarić, a u dopisne Radonja Vešović, Čedo Vuković i Esad Mekuli. Većina izabranih članova za oblast književnosti u periodu između dva svjetska rata pripadala je krugu pisaca koga su istoričari književnosti nazvali pokretom socijalne literature, i koji su se u svojim ostvarenjima trajno bili odredili prema crnogorskom duhovnom, kolektivnom nasljeđu.

[2] Besjeda Branka Pavićevića, predsjednika Društva za nauku i umjetnost Crne Gore, Godišnjak Društva za nauku i umjetnost Crne Gore (Titograd), I/1973, 1, 106.

[3] Ibid, 107.

[4] Pozdravni govor Vidoja Žarkovića predsjednika Skupštine SR Crne Gore, Godišnjak Društva za nauku i umjetnost Crne Gore (Titograd), I/1973, 1, 91.

[5] Izvještaj o radu, Godišnjak CANU (Titograd), IX/1981, 9, 65.

[6] Narod je progledao, Pobjeda (Titograd), 1. 12. 1989, 10.