Foto: privatna arhiva

Urednik za istoriografiju u redakciji Fokalizatora Miloš Vukanović u nastavcima razmatra složene odnose migracija i društveno-političkih strujanja u Crnoj Gori. Ovaj prilog dio je Fokalizatorovoga projekta Forum crnogorske kulture, koji je podržan u Ministarstvu kulture i medija. Nije dozvoljeno preuzimati sadržaj priloga bez pisane saglasnosti redakcije   

Na početku 16. vijeka, današnja Crna Gora je bila podijeljena između dvije tadašnje svjetske sile, Republike Venecije (Mletačke republike) i Osmanskog carstva. Samim tim migratorni procesi su bili različiti u zavisnosti da li su određene oblasti pripadale Veneciji ili Carigradu.

Iako je Mletačka republika imala svoje političko jezgro u sjevernoj Italiji, većina njenih posjeda predstavljale su teritorije, međusobno nepovezane i raspršene širom istočnog Mediterana. Ove teritorije, u koje ubrajamo i crnogorske primorske gradove, međusobno su komunicirale morskim putevima, često nemajući mogućnost ali ni volju da uspostavljaju kopnenu komunikaciju. Najbolji primjer za to predstavlja činjenica da gradovi sjevernog Jadrana nijesu imali kopnenu komunikaciju sve do perioda nakon Napoleonovih ratova, odnosno nakon 1815. godine. Ove enklave su potencirale pomorsku komunikaciju, trgovinu ali i razmjenu stanovništva.

S druge strane, Osmanlije su imali drugačiji pristup. Na teritorijama koje su osvajali ulagali su značajne napore da uspostave ne samo osmanski administrativni sistem već i osmansku kulturu. Gradovi su urbanistički mijenjani izgradnjom osmanskih institucija, a taj proces je pratilo i naseljavanje osmanske administracije turskog ili islamiziranog arbanaškog ili slovenskog porijekla. Najočigledniji primjer takve promjene strukture stanovništva vidimo kod Bara i Ulcinja nakon osmanskog osvajanja 1571. godine. Pored naseljavanja administracije, Osmanlije su na novoosvojenim teritorijama naseljavali i prinudnu radnu snagu odnosno robove. Pored zajednice afričkih crnaca koja je bila aktivna do početka XX vijeka u Ulcinju, najizrazitiji primjer ovakvog naseljavanja je dolazak Roma.

Iako su Romi bili prisutni na prostoru Crne Gore još u 15. vijeku, njihovo značajnije prisustvo bilježi se u 16. vijeku na osmanskim teritorijama. Prvo kao robovi, a kasnije kao zanatlije, romska populacija će i pored svih poteškoća i nedaća postati jedna od najprepoznatljivijih kulturno-etničkih grupacija ne samo Crne Gore već i Evrope.

Pored Roma, 16. vijek dovešće i do širenja još jedne populacije, prije svega na našem primorju. Nakon protjerivanja iz Španije, Osmansko carstvo će primiti Jevreje u svoje društvo, cijeneći njihove trgovačke, zanatske i umjetničke sposobnosti. Samim tim nikle su jevrejske zajednice u Herceg Novom i Ulcinju.

Mit o Hercegovini kao prapostojbini Crnogoraca

I dok se u gradovima odvijala mletačko-osmanska transformacija, u crnogorskim brdima i planinama privodilo se kraju uspostavljanju kompleksne strukture plemena, knežina i bratstava, odnosno struktura koje će u sljedećih par vjekova definisati naše društvo. Odlaskom posljednjeg Crnojevića urušio se ne samo feudalni već bilo kakav politički sistem u crnogorskom društvu. Ni Mlečani ni Osmanlije neće uspjeti u potpunosti da nadomjeste taj vakuum, već će on biti ispunjen autonomnom potrebom za slobodom iz koje će izniknuti crnogorski državni pokret. Da budemo jasni, 16. vijek nije period kada su sva crnogorska plemena formirana, već je to vrijeme kada je nukleus plemenskog društva Stare Crne Gore i dijela Brda formiran, iz kojeg će iznići sva ostala plemenska struktura.

Ovo je takođe period u kojem su se odigrale određene migracije, koje su dale osnov za određene nenaučne, polumitske interpretacije. Naime, uslijed osmanskih osvajanja i sukoba sa stanovništvom iz okoline Skadarskog jezera i oblasti koje će kasnije dobiti naziv Hercegovina u drugoj polovini 15. vijeka, jedan dio tog stanovništva se pokrenuo ka Crnoj Gori. Ta migracija, u kombinaciji s činjenicom da je dio crnogorske populacije krenuo ka Italiji, kreirao je tezu da je sva crnogorska populacija „odnekle došla“. Dodatni argument toj tezi dale su i razne porodične i plemenske tradicije, pretežno nastale u 19. vijeku. Iako je nesumnjivo u periodu 15,16. i 17. vijeka bilo migracija plemenske i stočarske populacije u širem prostoru između Neretve i Drima, ne postoje indicije da je prostor južno od Tare ikad bio do te mjere depopulisan da je morao biti iznova naseljen. Plemena su dolazila na prostor Crne Gore, ali su se tokom ovog perioda i selila s ovog područja u širi region. Taj proces će se učvršćivanjem plemenskih teritorija, autonomije, a kasnije i formiranjem države, vremenom transformisati u proces ekspanzije populacije Stare Crne Gore i Brda, prije svega ka Hercegovini i sjeveru Crne Gore.

Pored ovih opštih procesa, prelazak u 17. vijek i otvorenija borba Crnogoraca s Osmanlijama dovešće do konkretnih migracija. Naime, Venecija je podsticala naseljavanje Crnogoraca na sjevernom Jadranu u oblastima koje su bile opustošene bolestima ili ratovima. Iako je bilo slučaja i u 16. vijeku, prije svega nakon Kandijskog (1645-1669) i Morejskog (1684-1699) rata, značajan broj crnogorskih porodica je naseljen širom Dalmacije. Od njih je najznačajnija zajednica u istarskom mjestu Peroj koja je ostala do današnjeg dana.

Migracije ka Rusiji

Nakon uspostavljanja diplomatskih veza s Ruskom carevinom (1711. godine), tokom 18. i 19. vijeka Crnogorci su naseljavani u Rusiju, od Orenburga do Odese. U istom periodu, odnosno početkom 18. vijeka, već imamo informaciju o dolasku stanovništva s primorja na Zapad u Novi Svijet.

Paralelno sa svim ovim procesima trajalo je umjereno iseljavanje Crnogoraca ka Srbiji. Imamo dokaze iseljavanja i tokom 16. i 17. vijeka, međutim, masovna migracija Crnogoraca u Srbiju počinje u 18. vijeku i to tek nakon dvije značajne seobe populacije iz Srbije, da bi se intenzivirala nakon Prvog srpskog ustanka. Tokom 19. vijeka ove migracije će biti izazvane prenaseljenošću i gladnim godinama, a bile su sporazumno dogovarane između crnogorskog vladike i srpskog knjaza.

Jedna, možda nedovoljno istražena migracija, važna je za Boku Kotorsku. Iako je objašnjeno da su primorske urbane cjeline podložne konstantnim naseljavanjem populacije iz zaleđa, te migracije postaju osjetne nakon perioda depopulacije. Određeni autori smatraju da su Napoleonovi ratovi koji su zahvatili Boku 1805-1813 donijeli uništenje, prije svega ekonomskih osnova ove regije, što je uzrokovalo eventualno iseljavanje stanovništva. To stanovništvo je bilo zamijenjeno kontinuiranim migracijama stanovništva iz okolnih planinskih regija.

Pored iseljavanja, 19. vijek je donio još neka pomjeranja stanovništva ka Crnoj Gori. Naime, kako se državna teritorija povećavala tako su i crnogorska plemena širila svoje teritorije ili su osnivana nova plemena. Dodatno, nemiri u Hercegovini 60-ih i 70-ih godina 19. vijeka doveli su do migracija populacije iz tih krajeva u Crnu Goru, da bi taj proces koju deceniju kasnije bio obrnut. Konačnim punim međunarodnim priznanjem crnogorske nezavisnosti počele su nove migracije. I pored mnogih napora da se to spriječi, islamska populacija Crne Gore je masovno napuštala gradove i oblasti u kojima je živjela vjekovima te je odlazila u Tursku, dok su se Crnogorci, kao određena reverzija procesa s kraja 15. vijeka, sve više naseljavali u okolini primorskih gradova, Nikšića, Podgorice pa i Skadra. Istovremeno, Albanci iz novoosvojenih teritorija naseljavaju okolinu Ulcinja. Interesantno je da u ovom periodu, pored nastavka iseljavanja u Srbiju, jedan dio Crnogoraca odlazi u Tursku da radi, dok značajan dio, prije svega mlađe crnogorske populacije, odlazi prvo u SAD, pa u Latinsku Ameriku i na kraju u Australiju. Prvo u pečalbu, a onda i zauvijek.

(Nastaviće se…)