Foto: Mimezis film, Zilion film
(komparativno-imagološki ogled)
Dugometražnim igranim filmom Između dana i noći reditelj i scenarista Andro Martinović pravi ne samo značajan idejno-tematski i žanrovski iskorak u odnosu na svoje ranije (kratkometražne) domete, već u jednom veoma zahtjevnom i po mnogo čemu atipičnom narativu nudi tri priče čije je ishodiše zlo – zlo kao fatum i, posljedično, zlo u ljudima – i apsurd, zasnovan na iracionalnim ideološkim dogmama, kao njegovim pokretačima. Film Između dana i noći uz to je i snažna psihološka, u prvom redu porodična drama prelomljena kroz prizmu dešavanja tri generacije, presjek jednog prostora i jednog vremena koje je, šekspirovski kazano, iskočilo iz zgloba. Martinović u ovom, po svojoj strukturalnoj arhitektonici, narativnom triptihu, kao dominantna vezivna tkiva koristi ikonički prepoznatljive i nadasve dramski funkcionalne forme, asocijativne ligature, referencijane simbole, metonimijske i metaforičke amalgame. Tri izuzetno snažne i sugestivne priče u svom implicitnom duktusu, na način kako taj odnos sagledava Žak Omon, nude ne samo uvid u dijahronijski presjek događanja na prostoru o kojemu je riječ – iako se na onomastičkom predznaku nigdje posebno ne insistira, što posljedično ukazuje na univerzalnost teme, tačnije problema kojim se Martinović u ovom filmu bavi – već ukazuju i na njihovu cikličnost i u najmanje optimističnim projekcijama – zakonomjernost. U svojim filmskim pričama datim u formi omnibusa, Martinović se, dakle, ne bavi anahronim i/ili retrogradnim ideološkim konceptima, zavodljivom idiosinkrazijom, suludim projekcijama nazovivođa, patološkom (nacionalnom, vjerskom, etničkom) stigmom, nego prevashidno recidivima koji se, direktno ili indirektno, reflektuju na živote onih koji u svemu tome nijesu imali udjela. Polazeći od principa kontingentne kreativne nadgradnje djela u nastajanju i istovremeno odbacujući ovještale forme pripovjednog iskaza, etablirane diskurse, Martinović nas jasno, svedeno i jednoznačno, ovim filmom uvodi u svoje viđenje događanja, životnih sudbina i okolnosti, prostora u kom se, kako bi rekao Lubarda, i sam odnjivio. Ovim autorskim projektom Martinović ne pravi, kako smo već istakli, samo značajan iskorak u odnosu na svoj rediteljski i scenaristički oeuvre, već i u odnosu na kinematografiju unutar koje je ovo djelo nastalo.1 Bez namjere da ulazimo u njegovo dubinsko analitičko tumačenje, kako na unutartekstualnom tako i vantekstualnom planu, odnosno vivisekciju ovog po svim aksiološkim parametrima izuzetnog artefakta, naše opservacije njegovog svekolikog značaja biće date u formi komparativno-imagološkog ogleda.
Tumačenju naznačene teme Martinović je prišao na sinematički uvjerljiv, moderan, fleksibilan i, nadasve, konkretan način. Film Između dana i noći rađen je mimo uobičajenih stilističkih receptura i recentnih klišea, sa naglaskom na simbolu kao funkcionalnoj konstituenti, čime su se eo sensu u samom postupku realizacije otvorile dodatne mogućnosti njegove dijegetičke nadgradnje. Unutar dominantnog okvira dramske priče, takođe, prepoznajemo kako eksplicitne intertekstualne tako i implicite arhetipske datosti. Vidan doprinos crnogorskoj kinematografiji filmskog reditelja i scenariste Andra Martinovića očituje se – kako smo već istakli – i u nekolikim prethodnim ostvarenjima. Njegovo hermeneutičko poniranje u biće umjetnosti utemeljeno je na prepoznavanju bliskosti dva medija, književnosti i filma, uz istovremeno ukazivanje na njihova estetska prožimanja i transpozicione relacije, sa intencijom još obuhvatnijeg traganja u pravcu iznalaženje novih tematskih i semantičkih polja kao jednog od uslova njihovog dubinskog ontološkog sagledavanja. Filmovima za koje piše originalna scenarija ili adaptira književna djela istaknutih pisaca, Martinović je crnogorskoj, ali i regionalnoj kinematografiji ponudio nove heurističke i estetske premise. Prepoznatljivi etnos – i etos! – prostora kojim se bavi, bivanjem-tu stvari, kako bi rekao Žan Mitri, nijesu samo nezaobilazni idejno-tematski nukleus ovog autora, poetska inspiracija i istraživački izazov, već prije svega suštinska paradigma, ishodište njegovog svekolikog traganja za univerzalnim etičkim vrijednostima u jednom po svojim fundamentalnim odrednicama arhetipski omeđenom prostoru. Martinović je jedan od rijetkih filmskih stvaralaca za koga sa sigurnošću možemo reći da je, upravo zahvaljujući duhovnom bogatstvu prostora u kome je ponikao, uspio da dâ značajan doprinos afirmaciji njegovih svekolikih, prevashodno kulturoloških vrijednosti. Kao samosvojni autor – u tom smislu rado ćemo se pozvati ne samo na Trifoovu i Bazenovu politiku nego i Serisovu teoriju autora – koji neprekidno istražuje estetski drugačije rakurse od onih bliskih kinematografskoj konfekciji i manirizmu, a sve to s ciljem da na istinski uvjerljiv i autentičan, te rediteljski sveden način prezentuje sadržaje svojih priča, Martinović u filmu »Između dana i noći« ide i dalje, u cjelosti dekonstruišući njenu sižejnu liniju i uklanjajući iz nje ambigvitete koji bi mogli da ugroze njenu dramsku uvjerljivost. Porodične, socijalne, emotivne, kontemplativne, etičke, religijske i mnoge druge refleksije, u cjelosti zaokružene, čiste i jednoznačne u svojoj dijegetičkoj punoći, date su – kao i kod njegovog velikog prethodnika Živka Nikolića – u formi dubinskog poniranja njegovih junaka u tajnu ljudskog bića. Samim tim i njihova psihološka karakterizacija dobija posebne izražajnu dimenziju i višeslojan mizanscenski kolorit. Dramaturški dekodirana, svaka od tih ličnosti nosi vlastitu životnu priču, ali i svoj krug bezizlaza – otud ta pesimistična nota kao podtekstualna narativna nit – i samo će rijetki među njima pokušati da se izdignu iznad svijeta takvog kakav jeste. Martinovićev film Između dana i noći, dramaturški satkan od grubog materijala, u bîti je otvoreni sinematički libar, i to onaj koji bjelodano utire put još jednoj njegovoj dimenziji – balansu između iracionalne brutalnosti i tinjajuće nade. U hamvašovskim traganjima poljem svoje aleteje, Martinović polazi od nedvosmislene i jasno naznačene ideje, ali i sa nedvosmislenim i jasnim ciljem, da će tek suočen sa izazovom priče u koju nas uvodi moći u potpunosti da artikuliše njen puni smisao. Zaključak koji se nameće, a koji grosso modo proizlazi iz dominantne dramske vertikale, film Između dana i noći, takođe, nudi izričit otklon od zadate teme s ciljem da se ukaže na neizbježno prisustvo epifenomena, ne samo kao recidiva ispraznog moralisanja i/ili estetiziranja, već i neizostavnog mapiranja, tačnije popisa krucijalnih društvenih, istorijskih, antropoloških, fenomenoloških, psiho-sociološlih i inih data. Ali ono što čini jedno od njegovih suštinskih svojstava u funkciji je naglašavanja istorijskog nonsensa jednog obezglavljenog prostora i, posljedično, društvenih anomalija, koje se po difoltu prenose iz jedne istorijske epohe u drugu, odnosno ukazivanje na njihove ominozne odjeke koji se neposredno reflektuju na opštu dezintegraciju, fizičku i mentalnu torturu, alijenaciju. Iz tog razloga se u ovom filmu, očigledno, dijegetički modifikuje prepoznatljivi prostorni okvir i dominantna dramaturška linija preusmjerava na predstavljanje komplementarnih epifenomena: klaustrofobije, paranoje, izgubljenosti, obezličenosti i sumnje u fundamentalne ljudske i moralne vrijednosti – jednako kao i trijumf zla nad (znamo već čim), pataloška istrajnost u podaništvu i defetizmu, generalno jukstapozicija – ili je to rat! – dana i noći, globalne metafore ovog filma.
Foto: Mimezis film, Zilion film
Martinović na sinematički uvjerljiv način još jednom potvrđuje tezu da, kada se radi o preispitavanju suštinskih etičkih vrijednosti, nema velikih i malih tema, već samo onih koje jesu ili nijesu valjano osvijetljene – bez redundance i izlišnog uopštavanja, upravo onako kako bi trebalo da izgleda uvođenje u priču koju nam film o kojem govorimo nudi, ali i bez dramaturški nepotrebnih zalaženja u deskriptivne ekskurse kojima bi se narušila njegova arhitektonika, tačnije, onih koji funkcionišu po principu variranja žanrovski etabliranog i u manje poželjnoj varijanti klišetiziranog koda. Da bi izbjegao tu zamku Martinović u dijegetičku strukturu igranih formi inkorporira drugačije kontekstualne rakurse. Pored toga što je autor – budući da govorimo o autorskom projektu par excellence – minucioznom karakterizacijom likova i sveobuhvatnom dijegetičkom analizom dramskih situacija otklonio bojazan od njihovog proizvoljnog tumačenja, poetsku teksturu filma Između dana i noći – kao, uostalom, i Martinovićeve prethodne filmove – takođe odlikuju nepretencioznost u primjeni dramaturških modela i, nadasve, želja da se jasnim i nedvosmislenim iskazima prenese suština problema koji se tumači. Film Između dana i noći, svojom metaforičko-simboličkom gamom na najbolji način potvrđuje – potvrđujući istovremeno i autorovu poetsku inspiraciju! – suštinski otklon od nedostatnih i efemernih sistema umjetničke komunikacije koje duhovna vertikala vremena u kojem živimo nudi – vremena ratova, nepočinstva, bijesa, paranoje, globalne histerije, straha i još toliko toga. Iako diskurzivna konstrukcija ovog filma predstavlja otvorenu narativnu strukturu, svi njeni konstitutivni elementi u funkciji su oblikovanja osobene atmosfere koju bazična nit priče nudi. I upravo je to jedna od prednosti dramaturškog postuliranja, koje je u ovoj iskaznoj formi teško postići. Iako se rasplet sa tragičnim epilogom sve vrijeme njenog trajanja naslućuje, sama priča, sa svojim zloslutnim ehom, ima i drugi krak. Upravo u kontrapunktskom odnosu stvarnog i mogućeg, neizvjesnog i očekivanog, koje Martinović izdiže, kako smo već istakli, na nivo globalne metafore, suočavamo se sa istinom koja opominje, ali ne i onom koja nudi moralni kompromis – isključujući zao udes jȕnāka ovih priča – već tragičan epilog. U tome se i sastoji suštinski pomak koji ova priča u odnosu na one sa sličnom tematikom o jednom zlom vremenu i zlim ljudima nudi, a koja, pored toga što demistifikuje i žigoše pseudo-demijurško i autoritarno, čitajte: pravo na odlučivanje o životu drugog – i drugačijeg! – takođe, iako implicitno, iznosi problem čiji su recidivi još tu, na djelu. Riječju, Martinović pravi otklon od prepoznatljivih klišea i, u jednoj koliko bizarnoj toliko i otvorenoj priči, na krajnje uvjerljiv način oslikava još jedan u nizu post-traumatskih balkanskih sindroma.
Strukturalni okvir Martinovićevih filmova, posebno imajući u vidu ovaj o kojem govorimo, ne prenebregavajući uticaj tradicionalnih narativnih formi, na fonu je modernog pripovjednog iskaza. Tematska interesovanja ovog autora, u onom dijelu koji je vezan za ulogu recentnih mitova u kreiranju individualne svijesti, imajući pritom u vidu njihovu kontekstualnu kulturološku dimenziju, ali i otvorenost i neposrednost njegovih filmskih priča, predstavljaju značajan iskorak u savremenoj crnogorskoj kinematografiji – i ne samo u njoj! Isto to možemo reći i za prethodne Martinovićeve filmove koji se usredsređuju na nerijetko surovu realnost jednog u potpunosti novog i za njegove junake atipičnog hronotopa. Ipak, ono po čemu su njegovi filmovi prepoznatljivi, jeste njegovo nastojanje da ono što čini ontološku kvintesencu njegovih junaka, njihov karakter, njihovu misao i stav, dovede do – ukoliko se pozovemo na Simura Četmana – krajnjih naratoloških konsekvenci. Pored ontološke diferencijacije koju generiše širok spektar istorijskih, društvenih i psiholoških determinanti, razbijanje ovještalih dramaturških i kvazi-pripovjedačkih receptura, vješto odabrani, iako rijetki, prosjaji komičnog, suptilna ironija i groteska, trivijalnost koja se transformiše u zastrašujući tragizam, u poetici ovog autora zauzimaju posebno mjesto i istovremeno određuju idejno-tematski nukleus njegovog dramskog narativa. Na tom idejno-dramaturškom fonu nastao je i scenario Martinovićevog filma Između dana i noći, kao odraz demistifikacije kolektivno nesvjesnog, mitske šifre jednog vremena, u kojem je faktor estetskog samo povod za eksplicitnu metaforičku parabolu – nagovještaj kraja sveopšte neizvjesnosti. Sižei scenarističkih prosedea, kako u ovom tako i u ostalim Martinovićevim filmovima, odlikuju se ne samo njegovim izuzetnim darom za zapažanje pojedinosti već i maštovitošću i lucidnošću izlaganja bliskom rafiniranim poetskim diskursima Bele Tara, Terensa Malika, Roja Andersona i drugih, postmodernistički osviještenih pisaca i reditelja. Njegovi filmovi, pored toga što su refleksija jedne osobene estetike, nastale na supstratu inderdisciplinarnog poniranja u njena suštinska svojstva, ujedno su i kompleksni i zaokruženi pripovjedni iskazi i, uz to, značajna umjetnička ostvarenja. Najviše iz tog razloga, a imajući pritom u vidu, u vremenu sve češćih i agresivnijih distopijskih anticipacija, njihovu etičku i duboko humanu dimenziju, prelomljenu kroz prizmu sveobuhvatnog sagledavanja uloge čovjeka u postkolonijalnom društvu – iliti prvog padeža u jednom od filmova Krsta Škanate iz vremena koje se čvrsto držalo zgloba! – zadovoljstvo mi je što sam u prilici da o ovom značajnom djelu crnogorske kinematografije i njegovom autoru, u ogledu koji je pred vama, ponudim svoj estetski sud.
1 Zapravo, film Između dana i noći svojim izuzetnim estetskim dometima, znalačkim rediteljskim, snimateljskim i montažnim rješenjima, snažnim glumačkim kreacijama i nedvosmislenom porukom, predstavlja prekretnicu u jednoj kinematografiji u nastajanju i dobar primjer, prevashodno mladim rediteljima, kako se i sa skromnim budžetskim sredstvima može napraviti vrijedan i zanimljiv film.